Friday, December 31, 2010

حافظه تاریخی

چگونه حافظه تاریخی ملتی به فراموشخانه سپرده می شود؟

Nädip bir milletiň taryhy kimligi, aňyny öçürilýär?

Haçanda Grekleriň/Ýunanlaryň mifilogiýasyny, gyzylderileriň medeniýetini we taryhyny, Latyn Amerikadaky Maýalaryň we Aztekleriň ýa-da Gündogardaky Hint we Çin medeniýetini hakynda bir zat okanymda ýa-da olar hakynda surata düşürlen filmleri görenimde mende şeýle sorag döreýär: Nädip olar öz ata-babalaryndan miras galan medeniýetleri saklap, olary geljekgi nesillerine-de aşyrýarlar? Olar öz gadymyýetleri hakynda yzygiderli kino filmer surat düşürýärler, reňkli kitaplar çap edýärler. Ýene soraýaryn: Näme biziň halkymyz dünýä medeniýetiň ösüşinde goşant goşmadymyka? Näme üçin biziň gadymky mifilogiýalarymyz hakynd filmler surata düşürülmeýär, gyzykly kitaplar çap edilmeýär? Her gün diýen ýaly dürli ýurtlarda Herkules, Zeus, Promete, Alksander Makadonsky hakyndaky filmeleri tomaşa etse bolýar, ýöne Türkmenistan baý döwletem bolsa henize çenli milli taryhyny düzüp bilmän gelýär, onuň ýerine Niýazowyň Ruhnamasy ýa-da Berdimuhammedowyň “Saglyk” baradaky kitaplary mahabatlandyrlyp gelinýär. Millionlarça dollar pul berip Ruhnamany araşa iberdiler.
  Aşakda pars dilinde hödürlän bu makalamyzda Eýrandyr Owganystanda milli sütüm astynda ýaşaýan ildeşlerimiziň ünsüni bu meselä çekmek isledik.

Akmyrat Gürgenli
  وقتی که آثار حماسی یونانیان، تاریخ و تمدن سرخپوستان، مایاها و آزتک های ساکن آمریکای لاتین و یا تمدن مشرق زمین همچون تمدن هند و چین را مطالعه می کنم از خودم می پرسم چطور این ملل توانستند حافظه تاریخی به ارث مانده از اجدادشان را به روزگار ما رسانیده و آنرا امروزه نیز پاس داشته به راه و روش آبا و اجدادی خویش پایدار بمانند؟ درباره آن تمدن های باستانی فیلهما ساخته میشود و کتابها نوشته می شود وهمواره در راستای شناساندن آن نه تنها به نسل های جدید، بلکه به جهانیان نیز تلاش می کنند. و باز می پرسم آیا ملت ما درپیشرفت و گسترش تمدن به جهان چیزی تقدیم نکردند؟ آیا درباره داستانهای حماسی و باستانی ما فیلمی ساخته شده و یا کتابهای متعددی، باتصویرهای گوناگون برای بزرگان و کودکان نوشته شده است؟
   امروزه در اکثر سینماها و کانالهای تلویزیونی جهانی داستانهای حماسی یونانی نظیر هرکولس، زئوس، پرومته، جهانگشائی اسکندر... نشان داده میشود ولی در کشور ثروتمند تورکمنیستان حتی تاریخ همین یکی- دوصد سال اخیر و اساسا تاریخ تورکمنیستان بصورت نوین و با دیدگاهی مستقل از بلشویسم نوشته نشده و سران رژیم در این باره یک مانات نیز خرج نمی کنند، ولی برای «روح نامه» نیازوف و کتاب «بهداشت ملی» بردی محمدوف میلیونها مانت صرف میشود و با پرداخت میلیونها دلار« روح نامه با سفینه فضاپیما به عرش فرستاده میشود... بگذریم که این خود بحثی دیگر است.
   آیا تشابه داستانهای « دیو یک چشم» هومر یونانی با « دپه گؤز» قورقوت آتا، «بوغاچ خان» قورقوت آتا با «حماسه رومولس» رومی که در آن گاو نری توسط قهرمان از پای در می آید تصادفی است، و یا تشابه داستان گرگ رومی و نوشیدن شیر ماده گرگ توسط فرزندان انسان با داستان «بوز قورت» تورکی را چگونه می توان توجیه کرد. در حماسه «گؤراوغلی»، اسب مشهور وی «قیرآت» نوزاد مادیانی دریایی است، «دنگیز قولانی» و تورکمن «اسب را بال انسان» می نامد: «آت آدامینگ غاناتی دیر» که تشابه آنرا در داستان یونانی اسب بالدار و آسمانی «پگاس» می بینیم. در میفولوگی تورکمنی مربوط به دوران چندخدایی هرچیزی در طبیعت دارای صاحبی است که به آن «ایه» می گویند، «قونوم ایه سی» (خدای قبرستان)، «سوو ایه سی»(خدای آب)، «اوت ایه سی» (خدای آتش)، «یل ایه سی» (خدای باد)، « یاغمیر ایه سی» (خدای باران)، «چؤل ایه سی» (خدای بیابان)... آیا همه اینها تصادفی است؟
   از این مثالها می توان این نتیجه را گرفت که تاریخ و تمدن تورکمنها و یونانیان- یا رومیان باید همزمان و هم دوره باشند. ما در اینجا دقیقا نمی توانیم مطرح کنیم که کدامیک بر دیگری متقدم یا متأخر بوده و یا این یکی از آن دیگری تأثیر گرفته است. هرچه باشد تمدن مربوط به جهانیان است و انسانها ملهم از یکدیگر به رشد  و تعالی تاریخی و مدنی نائل می شوند.
   ابداع چرخ گاری، اختراع خط میخی، تربیت و رام کردن اسب که هریک در عصر خویش انقلابی بزرگ در عرصه ارتباط و ترانسپورت محسوب میشد را تمامی مورخان مشهور جهان به تورکان نسبت می دهند. که هریک از این پدیده ها سهم بسزائی در گسترش تمدن جهانی داشتند. نخستین داستانهای حماسی همچون «نبرد گیلغامیش»، «داستان یافتن حیات ابدی»، "داستان مبارزه نور با تاریکی/  مبارزه روی زمینان و دیوان جهل و تاریکی به زنجیر کشیده در قعر زمین... همگی اینان که پایه و اساس اساطیر یونانی قرار دارند نیز جزء جداناپذیری از فرهنگ ما تورکان و تورکمن است. ستاره شناسی و تفحص درباب چرخش فصول نیز از دیدگاه مردمان تیزهوش ما پنهان نمانده است بگونه ایکه در بین تورکمنها آغاز هر فصلی با طلوع و پایان آن با افول ستاره ای مشخص میگردد و جشنهای کشت و ذرع و زایش فراوان دامهایشان را با آغاز فصلی جشن گرفته، زمینه بسیاری از اعیاد امروزی نظیر نوروز و آتش، برابری روز و شب در دو مقطع از سال (نوروز و مهر) را بزرگ می داشتند.

   و اما برگردیم به اصل سئوال که چگونه ملتی دچار فراموشی می شود؟
  ما در بالا درباره اهمیت حفظ ارزشها و میراث باستانی یونان و رم توسط ابداعان آن صحبت کردیم و گفتیم که چگونه است که بسیاری از ارزشهای باستانی ملی مان که دربالا به گوشه هایی از آن اشاره کردیم بطور کامل به دوران ما نرسیده است؟
  اگر گفته شود در نتیجه حمله اعراب تمامی آثار نیاکان ما بعنوان بت پرستی و آتش پرستی، زندیق و غیره غدغن شده و آنها بتدریج به فراموشخانه سپرده شده، باید گفت پس چرا بسیاری از شاخص های تمدن باستانی مشرق زمین نظیر عید نوروز، جشن سیزده بدر، جشن مهرگان، مراسم شب یلدا، مراسم چهارشنبه سوری... در نزد برخی همسایگان ما برگزار می شود و ما خود را به عید قربان و عید فطر و دیگر اعیاد اسلامی محدود ساختیم؟ آیا این تقویم کامل جلالی که دوره سلجوقیان رایج گردیده کاملترین تقویم نبوده که در آن تمامی تغییرات فصل و سال بطور مشخص و دقیق تنظیم گشته است. تعیین دقیق برابری شب و روز در دو روز از سال، تقسیم بندی دوگانه روز وشب (با الهام از فرزندان مودای/ اوغوزخان- بوز اوق و اوچ اوق) ونیز تقسیم روز و شب به 24 ساعت (با الهام از 24 فرزند و نوه اوغوزخان) از ابداع ما تورکان/ تورکمنها نیست؟ پس چگونه می شود که اینهمه آفرینش تاریخی به فراموشخانه سپرده می شود و یا به آنها کم بها می دهند؟
   به نظر من برای این امر دو علت خارجی و داخلی را می توان بیان نمود:
الف- علل خارجی
   دولتهای استعمارگر روس و انگلیس و حکام غدار تهران برای محو هرگونه جنبش آزادیبخش ملی مان از هر وسیله ای استفاده کردند. بخصوص دولت استعمارگر روسیه تزاری نه تنها به امحای فیزیکی بلکه به نابودی اندیشه ملی تورکمنها نیز دست یازید. ژنرال روسی اسکوبلف در ایام هجوم به گوک دپه در سال 1881 مرتبا تکرار می کرد که به اندیشه و روح  ملی تورکمنها ضربه زد تا آنها نتوانند از یکسو به گذشته تاریخی خود مغرور شوند و از سوی دیگر کاری کرد که آنها ضربه هولناکی که از ما دریافت کردند را با همراه با ترس و وحشت به نسلهای بعدی منتقل نمایند. حکومت بلشویکی روسیه نیز همراه با چماق وحشتناک سرکوب، به اشاعه ایده های «گومانیتار/انساندوستانه» روسی، «انترناسیونالیسم پرولتری»...  پرداخته از یکسو ادعای آوردن اندیشه های طراز نوین به سرزمین تورکمنها را داشت، از سوی دیگر با هر آنچه که بوی و نشان ملی می داد بشدت مخالفت می ورزید. نه تنها نویسندگان انقلابی یکی پس از دیگری ترور می شدند، بلکه آثار آنان همچون «پرمان» آتا غاوشیت، اثر حماسی« قورقوت آتا» و حتی ساز «گوک دپه» نیز غدغن گردید.
   حکام غدار ایران تنها با سرکوب وحشتناک و کشت و کشتار سعی در خاموش کردن ایده های ملی و آگاهی تاریخی و بینش ملی را داشتتند. در ایران پس از هر جنبش انقلابی و آزادیبخش ملت ما آنچنان سرکوب وحشتناکی صورت میگرفت که نسلهای بعدی بکلی از مضمون آن بی خبر می ماندند و یا پدران از ترس اینکه مبادا فرزندان به سرنوشت آنها دچار شوند در این باره سکوت اختیار میکردند. ملت ما دوشادوش دیگر ملل آزادیخواه ایران در جنبش جمهوریخواهی آذربایجان، گیلان و کردستان در سالهای 1300، جنبش سیاسی سالهای 1320 ببعد، جنبش دوران ملی شدن نفت و سرانجام انقلاب بهمن 57 شرکت کردند ولی نسلهای بعدی هر جنبش از مضامین و آرمانهای آن جنبش ها بی خبر می ماندند.
ب- علل داخلی
  بیش از یکصد و پنجاه سال متمادی استکه ملت تورکمن با عوامل بیگانه و متجاوز بخاک نیکان خویش در حال مبارزه مرگ و زندگی است. در سال 1830 قیات خان در کنار دریای خزر دائما تجاوز قشون ایران را دفع میکرد، در سال 1851 قشون ایران به قاری غالا حمله کرد پس از گذشت 10 سال بار دیگر قشون قاجار به ماری و سپس ساراغیت (سرخس) حمله کرد، در سال 1870 تورکمنهای خیوه در جنگ «غـزوات» توسط سربازان روسی قتل عام شدند، در سال 1881 در گوک تپه، در سال 1916 ژنرال مادریتوف، در سال 1918 قیام ناسیونالیستهای تورکمن برهبری جنید خان و عزیز خان... در سال 1925 قشون سرتاپا مسلح تهران، قیام جمهوریخواهی تورکمنصحرا و جنبش عثمان آخون را بخاک و خون کشید، جنبش آنناگلدی آچ و قیامیون آلطین توقماق نابود گشتند... ولی هیچ یک از قیامهای ملی توسط خود تورکمنها بیان نگشته و مضامین آن تفهیم نگشت. ما امروز مفاهیم و مضامین آنرا از لابلای نوشته های دشمنان و سرکوبگران آن قیامها می خوانیم. آیا در هر یک از این ادوار تاریخی حداقل یکی- دوتا میرزا بنویس تورکمنی وجود نداشت که بازگوی وقایع باشد؟ باز هم خدا پدر «عبدالستار قاضی» را بیامرزد که با نوشتن «جنگنامه» خویش وقایع جنگ قاری قالا و ماری را به تصویر کشید. و باز ما باید مدیون شیدائی این شاعر انقلابی مان باشیم که در منظومه «اوغوز نامه» خویش به «احوال تورکمن» پرداخت و به پایمال شدن زبان تورکمنی توسط زبان عربی شجاعانه اعتراض کرد.
   بنابراین، از یکسو فقدان آگاهی ملی در بین میرزابنویس های آن دوره از یکسو و کم اهمیت دادن این وقایع تاریخی از سوی تحصیلکردگان آن زمانه، بسیاری از وقایع ملی به نسیان سپرده گشت و بینش و آگاهی ملی ما به فراموشخانه تاریخ محکوم گردید. از سوی دیگر کشته شدن روح مبارزه ملی در بین انقلابیون در نتیجه هجوم وحشیانه دشمنان، امکان بازگوئی آن به نسلهای بعدی از بین رفت، مضافا تمامی آثار مکتوب هر دوره انقلابی نیز از بین برده میشد.
   ما این درد جانکاه فراموشی ملی را در بین "روشنفکران" زمانه مان نیز درک می کنیم. اینان در نتیجه فشارهای خارجی آسسیمیله فرهنگ بیگانه شده،به مانگقورت هایی مبدل گشتند که حتی قادر نیستند به زبان ملی شان بخوانند و بنویسند و نیز سیر رویدادهای تاریخی را تجزیه و تحلیل نموده از آن آیئنه عبرتی برای نسلهای بعدی بسازند. در نتیجه این قصور بزرگ بود که ما نتوانستیم بعنوان مثال در سال 1325 جریان منسوب به حزب توده را در تورکمنصحرا بخوبی ارزیابی نموده، با تجربه کافی در جنبش بهمن 57 شرکت نمائیم. و این نگرانی وجود دارد که نسل امروزین تورکمن نیز درنتیجه عدم اطلاع کافی از جریانات سی سال گذشته بار دیگر همان اشتباهی را مرتکب شوند که نسل ما هنوز درد آن را با تمام وجود حس می کنیم. امیدوارم که چنین نباشد. چرا که دوران ما دوران ارتباطات و اینترنت و... است که گردانندگان این سایت ها با مبرز کردن وجهه انقلابی و روحیه تاریخی ملت مان، چاره ساز درد بزرگ فراموشی ملی شوند.

آقمیرات گورگنلی

Wednesday, December 29, 2010

Hakykata göz yetirmek

Gözgörtele aldamak
Her bir diýlen sözi pugta aňlamak gerek.
  Ýakyn taryhymyza degişli wakalar hakynda ýat iliň ýazyjylary, taryhçylary we syýhatçylary elmyda öň eşiden gürrüňlerine esaslanyp olara baha berip geldiler. Rus we pars çeşmelerinde türkmenler “wagşy”, “galtaman”, “basmaçy”... diýip görkezildimi, bu Ýewropaly syýahatçylar derhal halkymyza şol nokdaý nazadrdan baha kesýärler. Ýogsam bu ýerlere gelen bir sýyhatçy ikiagyz bir türkmen bilen gepleşik, nämäniň nämedigine göz ýetirip biler ahyryn.
   Ynha şolardan birisi-de Fansuzly žurnalist Jean Shuper başgaça aýdylanda Claude Anet. Ol baryp 1909-njy ýylda Hazar deňziniň üsti bilen Krasnowska (Şagadama) gelýär we otly bilen Aşgabada ýola düşýär. Ol öz gündelik depdrinde şeýle bellik edipdir:
1909, sentýabr 11
“Durlagalaryň birsinde ilkinji gezek türkmenlere duwş geldim, owdan hem syratly, çakgan adamlar, donlarynyň reňki göze dürtülýär, ýakymly reňk däl. Bilet satýan rus, türkmenden 1 rubl 75 kopek sorady, türkmen onuň bilen bazarlaşmak istedi. Rus biletiň bahasynyň şoldygyny aýtdy, türkmen otludan düşüp galdy.
  Gökdepe duralgasynda köpräk egenmeli bolduk. Bu ýerde 1881-nji ýylda ruslar bilen türkmenleriň arasynda urş turupdy. Bu urşda ruslaryň harby komandiri Skobelew ok-ýaragdan köp peýdalanmady, ol hilegärlige baş urup, galany ýeriň astyndan partlatdy. Otly bu ýerde ýarym sagat eglenýär, sebäbi ýolagçylar hokman durlganyň ýanynda gurlan muzeýi görmelidi. Ekspanatlaryň köpüsini Daşkentde geçirilýän tomus sergisine alyp gidipdirler, diňe birnäçe suraty alyp galypdyrlar. Suratlaryň birsinde hudaýa ynanmaýan, kapyr bir türkmeniň elindäki hanjary bilen owadan hem hudaýa ynanýan, boýnundan haç asylan bir ýaş rus esgeriň bogazyny kesmäge synanşýandygy görkezilýär...”
  Şujagaz maglumatda nädip ruslaryň wagşyçylygy aklanmaga synançylýar. Hamana diýseň Skobelew Gökdepe gygygynçylygynda onçakly ok-ýragdan peýdalanmandyr. Emma taryhy faklar munuň tersini görkezýär. Ruslar Gökdepäni basyp almak üçin bütin Orta Aziýany eýlemekde sarp eden ok-ýaraglarynyň bäş essesini türkmenleri dyza çökermäne sarp edipdirler. Skobelew Peterburgdan ugramaka ok-ýaragdan ýüküni mazaly tutupdy.
Ýene bir bellemeli zat hamana diýersiň ruslar däl-de türkmenler asuda oturan ruslaryň üstüne çozup olary gylyçdyr hanjardan geçirip, kellelerini kesipdir.
   Taryhy maglumatlar we falktlar şeýle galplaşdyrylýan bir wagtynda olary doly analiz etmek türkmen taryhçylarynyň milli borjy hasalaplanýar. Beýle ýalan hem töhmetçilikli maglumatlary yzygiderli paş edip durmaly.
  Claude Anet-iň ýatlamasy “Owrag-e Irani” (Eýran ýapraklary) ady bilen pars dilinde terjime edilipdir.
Akmyrat Gürgenli
اوراق ایرانی. خاطرات ایرانی. خاطرات کلودانه درآغاز مشروطیت. کلود انه. ترجمه ایرج پروشانی

Tuesday, December 28, 2010

Taryhy dokument

Halkymyza edilen zulumlardan bir mysal
Türkmenlere girizilen sanksiýalar
Soldan: Osman ahun-Amangeldi ahun-Erejep ahun

1907-nji ýyldaky şertnamadan soňra demirgazyk Eýran, şol sandan Türkmen topragy ruslaryň kontroluna geçýär. Ruslaryň Astrabatdaky konsulhansy türkmenleri berk gysyş astynda saklamakda eden-etdilgie baş goşýar. Rus esgerleri türkmenleriň abraýly ýaşullaryny tussag edip, Astrabadyň zyndanynda saklapdyrlar, oblara aýlanyp salgyt ýygnapdyrlar we baş galdyranlary berk jezalandyrypdyrlar. Bu ýagdaýa Eýran hökümeti ýekeje gezegem garşylyk görkezmändir. Salgyt ýygnamaly bolanda türkmenleri öz raýaty hasaplaýan Eýran, olary daşarky güýçlereden goramgy özüne borç hasalamandyr, tersine ruslaryň jeza beriji toparynyň Sähramyzdaky ýörişlerini dymmak bilen goldapdyr.
   Aýry tarapdan türkmenleriň Hazar deňizi arkalay alyp barýan söwda işlerine, hem ruslaryň Aşyr adadaky harbylary hem-de Eýranyň Enzeli-däki häkimi gysyşlaryny artdyryp, Türkmen topragyna her hili azyk-imidiň getirilmegine böwet döredipdir.
   Aşakda görkezen dokumentimizde ruslaryň haýbatyndan çekinen türkmenler telegramma arkaly hatta arz-şykaýatlaryny Tahran ýetirip bilmändigi agzalýar. Ýene bir bellemeli zat, Eýranyň Türkmen topragyna hökümet edip bilmändigi we bu yerde edarlarynyň yokdugy-da bu dokumentde agzalýar.
   Kümüşdefeli Türkmen aksaglarynyň Eýranyň içeri işler ministerligine ýollan bu haty, ýurtda milli mejlisiň/parlamentiň açylşyna gabatlanyp,( 30.05.1917) Tahrana ýollanypdyr:
به مقام منیع وزارت جلیله داخله دامت تأییداته انشاءالله
   "بعداز تبلیغ مراسم تبریک افتتاح المجلس الشورای المرکزی. عرض دعاگویان آن است که ما ملت بیچاره (بخوان تحت ستم) تراکمه بسیار دچار زحمت هستیم. مستحفظین بنادر استرآباد و مازندران برای ما اجازه نمی دهند که آذوقه از قبیل برنج و غیره بیاوریم. استدعاء داریم که باب ارزاق را برای ما مفتوح سازند که معاش ایلات تراکمه خیلی تنگ است. آخر ما هم ایرانی و رعیت ایرانیم... برای هفتاد هشتاد هزار تراکمه در اینجا از طرف دولت علیه یک کدخدا و مباشری نیست.. از خوف مأمورین روس قادر به فرستادن یک تلگراف و عرض تظلم نیستیم...."
  هشتم شعبان ۱۳۳۵
محل مهر: رجب آخوند- ملا ارازبردی آخوند- آمانگلدی آخوند- عثمان آخوند- حسن صفا ایشان- حاجی آنه دوردی نازدوردی اوغلی- بورجاق قل این ملا قلیچ
Akmyrat Gürgenli

Sunday, December 26, 2010

Milli göreşlerimizden


Fetaly şah gajaryň garşysyna
Ýüsüp hoja we Gurbangylyç Ýomudyň
bilelikdäki gozalaňy

  1813-nji ýylyň maý aýynda Ýüsüp Kaşgarynyň ýolbaşçylygynda gökleň we ýomut taýpalarynyň, Eýran hökümetine garşy gozgalaňy başlanýar. Eýranly taryhçy Rezaguly han Hedaýetiň “Roze ut safaýe-e Naseri” (9-njy jılt, 2-nji bölüm) ýazmagyna görä Feth Aly şa «Negarestan» köşgünde, penşenbe güni Jemady ul ewwel aýynyň 19-yna Ýüsüp Kaşgarynyň Astrabatda gozgalaň turuzandan habarly bolýar. Patyşanyň ogly Muhammetweli mürzä, Astrabada gidip, gozgalaňy ýatyrmaga, ýerli häkimlere buýruk berýär. Muhammetweli han, Mazendranyň häkimi Muhammetguly mürze bilen bilelikde Astrabada ugraýar.
 
  Ýüsüp hoja kim?
   Gelip-çykyşy Kaşgardan boldan Ýüsüp, Muhammetemin hojanyň ogly, “Aý hojanyň” agtygy. Magtym öwladyndan bolup, Türküstanda mukaddes adam hasaplanýan Aý hoja, Kaşgarda özüne häkimiýet döredýär, ol ölenden soňar dogany “Gün hoja” onuň ýerine geçýär. Hytaýlylaryň hüjümine tap getirip bilmedik Gün hoja Owganystanyň Badahşan jülgesine sygynýar. Şol wagt Ahmat han Dürräni oňa ýardam edip, bu ýerlerde mesgen tutmagyna rugsat berýär. Gün hoja ölenden soňar Ýüsüp, öz toparyna ýolbaşçylyk edýär. Mal-mülki Eýranly harbylar tarapyndan talanan Ýüsüp hoja Tahran gelip, malynyň öwezüni dolmak isleýär, ýöne onuň bu islegi kanahalndyrylmaýar. Ol bu ýerdäki ýagdaýy öwrenmäge synanşýar, şonda «Gurbangylyç ýomut» diýen bir Türkmen bilen tanyş bolýar. Olar köp mukdarda ok-ýarag satyn alyp Gürgene, türkmenleriň arasyna gelip, ýomut, gökleň atlylaryny ýygnap, Astrabadyň gündogaryndaky Ramiýan, Fendersk, häzirki Kümmetgowuzyň golaýyndaky «Piserek» galasyny alyp, Astrabada gelýärler.
  Tahranda, şa Köşükde, Ýüsüp Kaşgarynyň hereketini sünni türkmenleriň, şaýy parslara garşy çäresi diýilip, görkezilmäge synaşylýar, ýöne türkmenler Astrabat we Horasan häkimleriniň zulmundan we günsaýyn artýan paç/salgyt talaplaryndan halas bolmak üçin aýaga galmaga mejbur bolandyklaryny habar berýärler.
  Türkmenleriň asuda ýaşaýan halkdyygny hatta daşary ýurtly diplomatlar-da ýörite belläp geçipdirler. Mysal üçin Gürjüstandaky ruslaryň harbylaryna serkerdelik eden general-leýtenant N.F.Rtişewin türkmenlere şeýle baha beripdir:

   «Türkmenler söweşjeň halkdyr. Eýran häkimiýetleriniň berýän dürli horluklary olaryň aýaga galmagyna sebäp boldy. Ýüsüp bolsa din babatda türkmenleriň arasynda täsirli adam bolupdyr. Ol güýçli goşun düzüp, Astrabadyň töweregine çozup ugrapdyr. Ol özüni tüýs patyşa ýaly alyp barypdyr, hatta perman-da çykarypdyr we şol permanlaryny Eýranyň patyşasyna-da iberipdir. Pete Aly şa onuň haýbatly hatlaryndan dura-bara wehim edip başlapdyr.» (Aga Garryýew. Sowet Edebiyaty žurnaly. Aşgabat. 1949/10)

   Gajarlaryň “Däwellu/Düýeli” şahasyndan Ybrahim han 5000 atla baş bolup, Gürgen jülgesine eňýär. Edil şol bir wagtyň özünde gajarlaryň Şambaýatlu bölüminden Ysmaýyl han we Semanan-Damgan goşun başlygy Zulfikar han-da Gürgene gelip ýetýärler. Söweş ýedi günläp dowam edýär. Türkmenler ýeňilýär. Ýüsüp hoja bilen Gurbangylyç ýomut Balkana gaçyp atýarlar. Rejap aýynyň 9-yna Muhammetweli mürze ýesir alnan 1500 sany türkmeni, kesilen 350 kelläni, Goçanyň häkimi Memiş han kürtden Tahran iberilýär.
   Tapdan düşmedik Ýüsüp hoja we Gurbangylyç ýomut täze bir hüjüme taýýarlyk group başlaýarler.
  1813-njy ýylyň 11-nji sentýabrynda Gürgende esasy söweş bolup, şol söweşe Ýüsüp hoja Türkmen taýpalaryna baş bolmak bilen birinji hatarlarda şanyň goşunlaryna garşy göreşýär. Taryhçy Hedaýet şol wakany şeýle suratlandyrpdyr:

       «Ýüsüp hoja 20 müň adama baş bolup, remezan aýynyň 15-ine Gürgen derýasynyň ýakasynda patyşanyň goşuny bilen çaknyşdy. Ol şazadanyň garşysyna rejeli goşun saplaryny sürdi, özi bolsa ýeňlerini tirseklerine çenli çermäp, eline gylyç alyp, goşunyň öňüne düşdi we gündogardan demirgazyga tarap okduryldy; onuň özi ilden öňürti atyny gamça basyp, tä Gürgeniň kenaryna ýetýänçä, atynyň başyny çekmedi. Ýüsüp hojanyň yzy bilen türkmenler batyrlyk görkezip, öňe okduryldylar we şazadanyň goşunyny derbi-dagyn etdiler; şazadanyň esgerleriniň köpüsi dowula düşüp, özlerini suwa urdular, bir topary gark boldy. Edil şol wagtyň özünde Ýüsüp hojany tanaýan “gereýli” kürtlerden birisi ony tüpeňläpdir, şondan soň ol atynyň üstünde jany çykyp ýykylypdyr. Ýüsüpiň kellesi kesilip, Tahrana alnyp gidilýär, ýüzügi bilen hanjary bolsa esgerlere ýetýär.»


Türkmenlere garşy öjalyşly garaýyşdan bir mysal

   Agamuhammet han gajaryň «jahansuz» lakamly dogany, Astrabatda gozgalaň turzan türkmenleri jezalandyrandygy hakynda we ol ahyry gökleňleriň gazabyna duçar bolup, öldürlendigi hakynda ýokarda agzap geçipdik. Feth Aly şanyň döwründe onuň ogly, atasynyň ganyny almak üçin Astrabadyň häkimine şol türkmenleri tapmaly diýen buýrugy berýär. Häkim, Söýün bilen Gurban Igdir diýen iki sany günäsiz türkmen ýigidini tutup, Tahrana iberjek bolýar. Gije Gurban öz janyna kast edýär, ýöne Söýün özüni heläk etmäge ýetişmeýär, garwullar gelip ýetişýärler. Ony Tahrana şanyň huzuryna alyp barýarlar we şanyň permany bilen iki gözüni oýýarlar, başgalara görelde bolsun diýip ony türkmenleriň arasynda iberýär.
Şeýlelik bilen türkmenleriň batyrlygy we olaryň gyljynyň saýasynda patyşaşyga ýeten gajarlar, el süýdi bilen beslän mähribanlara şeýle gaýtargy berýärler. Gajarlaryň türkmenlere garşy bu zalym syýasaty bu döwletiň soňuna çenli yzy üzülmän dowam edip gelipdir.
Akmyrat Gürgenli

Friday, December 24, 2010

Milli serdarlymyz

Milli serdarlarymyzdan
Aba Serdar

Türkmeniň bu batyr oglunyň gozgalaňy hakynda Eýranly taryhçylar Rezaguly han Hedaýet, Hasan bek Rumla özüniň “Rustam ul tawaryh”, Mirhond “Rowzetot tewaryh Nasri” diýen eserlerinde, şeýle-de Hywa hany Abulgazy “Şejere terakime” hem-de şa Tahmasbyň permanlary diwanynda gyzykly maglumat berilýär.
Ahsan ul Tevarıh. Hasan beg Rumlu
احسن التواریخ- حسن بیگ روملو
به تصحیح: دکتر عبدالحسین نوائی. نشر بابک. تهران 1357
  16-njy asyryň ortalarynda Etrek-Gürgen boýlarynda ýaşan «Söýün han» ýa-da «Ýaka türkmenleri» esasan gyzylbaşlaryň döwleti bilen Horezmiň arasynda, ýagny iki oduň arasynda ejir çekýärdiler. Bularyň üstüne bir tarapdan-a gyzylbaşlar häkim belleýärdiler, aýry tarapdan Horezmiň Durundaky ýarym özbaşdak häkimleri öz agalygyny dikeltjek bolup synanşýardylar.
   Durunyň häkimi Aly-soltan Eýrana garşy duşmançylykly syýasatyny Astrabat türkmenleriniň üsti bilen amala aşyrmakçy bolýardy. Ol bu ýere ýöriş edip Okly gökleňlerden salgyt ýygnamak bilen meşgullanypdyr. Säfewiler bolsa, türkmenleriň Astrabatdaky dikmeleriniň tabynlygynda durmagyny isleýärdiler.
   1550-nji ýylda Ustajaly gyzylbaşlardan Şahberdi Astrabada häkim edilip iberilýär. Oňa türkmenler «keçel Şahberdi» (keçel, kel) diýip at dakypdyrlar. Şahberdini gutlamaga bir topar türkmen Astrabada baryp, sowgat-serpaý eltýär. Olaryň arasynda Okly türkmenleriniň serdary Aba atly bir ýaş, görmegeý ýigit-de bolupdyr. Şahberdi ondan gözüň sowan oturypdyr. Taryhçy Rumly Hasan bek, Şahberdiniň samsyk adamdygyny belläp, türkmenleriň oňa sowgat eltmegine geň galypdyr. Aba beg bu masgaraçyga gahary gelip, Astrabady taşlap gaýdýar we öz taýpasynyň içine gelip, Şahberdi soltanyň oklulara wekil edip iberen garyndaşy Şatyr begi öldürýär. Ol öz töweregine batyr ýigitleri ýygnaýar. Soňra Şahberdi bilen bolan söweşde onam öldürýär. Şeýdip Aba serdar türkmenleriň Astrabat häkimlerine, umuman gyzylbaşlara garşy gozgalaňa ýolbaşçylyk edýär. (Ýaňy ýakyna çenli häzirki Gürgen şäherinde (ozalky Astrabatda) Eýmirler adyny göterýän bir metjit bardy. Onuň hem şaýylar hem-de sünnilere niýetlene iki kyblasy bolupdyr.)
  Aba serdaryň gozgalaňy başlanan döwürde şa Tahmasp günbatarda osmanlylar bilen söweşýärdi. Tahmasp şaýy mezhebini ýaýmak maksady bilen osmanlylar bilen söweşen bolsa-da onuň asyl maksady, günbatar bilen gündogaryň arasynda söwda ýol üçin ähmiýetli Kawkazy öz erkine geçirmekdi.
  Aba serdaryň gozgalaňyndan habarly bolan şa Tahmasp Astrabada agyr goşun ýollaýar. Gürgen derýasynyň kenarynda aldym-berdimli söweş bolýar. Türkmenler şanyň goşunyny yzyna serpikdirýärler, ýöne köp pyda-da beripdirler. Taryhçy Mirhonda, derýanyň gandan dolandygyny ýazypdyr:
« بسکه خون برفت از تن ترکمان              گشت پر رود عرصه گرگان»
   Terjimesi:    «Şeýle köp gan akdy türkmenden,
                     Dolup daşdy, Gürgen çaýyndan.»
  Asrtabatda özbekleriň dikmesi bolan Hoja Muzeffer Bitikçi, soňra şa Tahmasbyň tarapyna geçýär. Ol gaty baý adam bolup, Astrabat-Gürgende sözüni ýöredip bilipdir. Aba serdar onuň agtygy, täsirli ruhany Hoja Muhammediň gyzyny alyp, obasyna getirýär. Muňa namys eden Hoja Muhammed gyzyň çorusyny yzyndan iberip, gyzy bilen dilleşip, Aba serdaryň başyna ýetmegi planlaşdyrýar. Bir gije Aba süýji ukuda ýatyrka bir garagulyň kömegi bilen olar serdaryň başyny kesip, Tahmasba ýollaýarlar.
Şah Tahmasp

Aba serdar ölenden soňam patyşanyň wekilleri gorkularyndan salgyt ýygnamaga türkmenleriň arasynda gelip bilmändirler.
A.Gürgenli
24 Dec 2010

Taryhymyzyn öçmejek sahypalaryndan

Soldan: Eziz han- Oraz serdar
Iki Türkmen bir ykbal
   Türkmen halkynyň azatlygy hem özbaşdak milli döwleti gurmak ugrunda göreşen geçeklerimiz az bolmandyr. Geçen iki asryň galagowply döwründe ençeme mertler orta çykyp, halkymyzyň ar-namysyny, milli topragyny gorap gelipdiler. Kyýat han, Gowşut han, Nurberdi han, Jüneýit han, Eziz han, Oraz serdar... şol är ýigitleriň kerwenbaşylary bolupdylar.
  Öz ýaşan döwürleriniň çylyşyrymly syýasatyna doly göz ýetirip bilmeseler-de ýa-da dürli mekirli öýunlaryň düýp-teýkaryna düşnüp bilmeseler-de olar jany-teni bilen halkyna hyzmat edipdiler.
  Şol ärlerden biz häzir iksini, ýagny Eziz han bilen polkownik Oraz serdary size tanytmagy makul gördük.
  1917-nji ýylda bütin Orsýetde bolşewik hereketi ýeňiş gazanyp, Orta Aziýa ýaýrap başlamy bilen olara garşy häkimiýetden agdarylan Romanowlar maşgalasyndan soňky patyşa-Tzar Nikolaýewe wepaly “Akgwardiýaçylar”-da ýurduň dürli künjeginde özlerine howandar gözläp başlaýarlar. Şeýdibem biziň Türkmen topragymyz “Aklar” bilen “Gyzyllaryň” söweş meýdanyna aýlanýar.
   Dörän şeýle pursatdan peýdalanyp, türkmenleriň batyrgay söweşjeň ýigitleri “Milli öz erkin Türkmenistan” döwletini esaslandyrmaga synanşýarlar. Ynaha şolardan Gökdepede garymanlarça göreşen meşhur Dykma serdar lakamly Öwezmyrat batyryň ogly Oraz serdar we Tejen etrabynda ozal basmaçylara garşy berk göreşen we öz halkyny açlykdan gutarmaga synanşan Çapyk serdaryň ogly Eziz han orta çykýarlar. Sankt-Peterburgdaky harby KADET mekdebi tamamlap polkownik/ serhenglik derejesine ýeten Oraz serdar Köşi-de türkmen jigitlerden ybarat “atly toparyny” düzýär we oňa özi komandirlik edýär. Eziz hanyň atlylary bolsa köpden bäri Tejen etrabynda bolşewiklere ýol bermän gelýär. Eziz han söweş ukybyny artdyrmak maksady bilen Hywa gidip, Jüneýit han bilen duşuşýar we bilelikde hereket etmek baradaky memoranduma gol çekýär.
  Milli döwlet gurmak ugrunda Türkmen topragynda/ Türkmenistanda bolup geçýän şeýle göreşler “Akgwradiýaçylaryň” ünsünden düşmändir. Olaryň Türküstandaky bölüminiň ýolbaşçysylary, Eziz han hem Oraz serdar bilen duşuşyp, bulary öz tarapyna çekmäge synanşyp, dürli wadalar berýärler. Göreşler ýeňiş bilen hemra bolsa Türkmenistanda “Milli-nasýonal demokratik” döwletiň esaslanmgyna ýol berjekdikleri bilen bu serdarlary ynandyrýarlar. 1918-nji yýlyň 16-nji iýulynda "milli han-töreleriň" Büzmeýnde bolup geçen gurultayýnda Oraz serdar, Eziz hana öz harby toparyna we tarapyna geçmegi teklip edipdir. Şol wagtlar Büzmeýnde, ruslara garşy göreşmek üçin türkmenleri jemläp ýörite bir Merkezi "Türkmen komitetini" döredilýär, onuň ýolbaşçysy edip-de Oraz serdar bellenilýär. Şol komitete 5 müňe golaý adam toplanyp ýaraglanypdyr.
   Ýöne göreş güýçlendikçe "Aklar" ähdiýalanlyk edip, türkmenleri häkimiýetden çetleşdirip başlaýarlar. Ilki bilen Oraz serdaryň ýolbaşçylygyndaky "atly topary" dargadýarlar, soňra bolsa haýynlyk bilen Eziz hany tussag edip, 1919-njy ýylyň mart aýynda atyp öldürýärler. Oraz serdaryň soňky ykbaly hakynda dürli maglumat bar. Bir maglumata görä onuň Jüneýit hanyň atlylaryna goşulandygy aýdylsa, başga bir maglumata görä onuň Eýrandaky türkmenleriň arasynda sygnandygy agzalýar. Inglis taryhçysy Riçard Pepis özüniň "The Formation of the Sowiet Union" diýen kitabynda (Harward Univercity. 1997. S. 181) iýul aýynda "gyzyl goşun" Aşgabady basyp alandan soňra Oraz serdaryň öz atlylary bilen Garagumdaky “basmaçylaryň” toparyna (has dogrusy Jüneýit hanyň atlylaryna) goşulandygyny ýazýar.
            “In the February 1919 British troops received orders from London to      evacuate the Transcasian region and by early April they were entirely out. In July the Red troops approaches Ashkhabad, witch was defended by Oraz serdar and his Turkmen units. After the city had been taken, Oraz Serdar fled to the desert and joined the Basmachi units in the Khiva district…”
   Ýokarda getirlen fakta görä, Oraz serdar Britaniýanyň Maşatdaky goşunynyň ýolbaşçysy general W.Malleson bilen-da aragatnaşykda bolup, bolşewiklere garşy olaryň beren wadasyna bil baglapdyr, ýöne inglislerem edil "aklar" ýaly namartlyk edip, beren wadalarynda tapylmandyrlar.
   Eziz hanam, Oraz serdaram öz döwrüniň edermen, göreşde gaýdusyz ärleri bolupdyrlar, olar Türkmen topragynda özbaşdak, erkin we milli bir döwletiň esaslandyrylmagy ugrunda janlaryndan maýa goşupdylar, ýöne olaryň ýekeje kemçilik eden tarapy, döwrüň aldawaç, mikirli syýasatyna doly göz ýetirip bilmändikleri bolupdyr.

  Bu geçekleriň är ýoluny soňraky mertler- Gaýgysyz Atabaýewler, Nedirbaý Aýtakowlar dagy dowam etdirdiler we Türkmen hakynyň adyna, ýer ýüzünde ýeke-täk Türkmenistan döwletini emele getirdiler.
A.Gürgenli
18.12.2010

  Sowet taryhçylary bu gerçekleriň at-hatyralaryny garalamaga synanşyp geldiler, has bolmanda olary halkyň aňyndan öçürmäge synanşsylar, ýöne olaryň bu mekirlerini halk kabul etmedi we öz är ýigitlerini ýürklerinde ebedileşdirip geldiler.

Taryhy dokument

Tuthatlygyň taryhyndan bir dokument
Soldan: G.Bahelke-G.Teke. Weljan ahun
Halkymyzyň erkinligi ugrunda göreşen geçekleriň ykbalyna köplenç ölüm, zyndan, tussag ýa-da ýurtdan gaçyp atmak, ilinden-gününden jyda düşmek ýazylypdyr.
   Baryp II-nji jahan urşundan soňra esaslandyrlan çepçi “Tuda” partiýanyň hataryna goşulanlaryň maňlaýyna-da şeýle kysmat ýazylypdyr.
Şol gerçek ýigitlerden Gaýyp Bähelke, Weljan ahun Wafy (Garynjyk), Gurban Teke, Gurban Rabeti 1325/1946-njy ýylyň “azer/dekabr” aýynyň 16-syna tussag edilipdir.

Tuesday, December 21, 2010

Gadyrly okyjy!
Täze ýola goýlan bu weblog-da Siz Türkmen halkynyň taryhyna, medeniýetine we edebiýatyna degişli maglumatlar bilen tanyş bolup bilersiňiz.
 Bu weblog-da halkymyzyň uzak taryhyna we ýakyn durmuşyna degişli materiallary yzygiderli okap bilersiňiz.
Maksadym Türkmen halkynyň bähbidine, milli azatlygyna we onuň erkinligine gulluk edýän ildeşlerimizi dürli maglumatlar bilen üpjin edip durmak.
Häzirki global döwürde biziň intellegentsiýa wekillerimiziň arasynda şeýle neşriň zerurdygyna göz yetirip, bu neşri ýola goýdum. "Türkmeni Öwreniş Merkezi" digital neşrin ile-güne peýdaly bolaryna umyt edýärin.
Hormat bilen:
Akmyrat Gürgenli