ÝATLAMA: MAGTYMGULYNYŇ GUBURYNA ZYÝARAT 1991

MAGTYMGULYNYŇ GUBURYNA ZYÝARAT

«...Bu Gerçekleriň guburlar ilerki we gaýraky

türkmenleri birleşdirip duran köpri bolup hyzmat edýär.»

1991-njy ýylyň maý aýynyn 17-si güni Magtymgulynyň guburyna zyýarat etmek üçin giden 80 çemesi adamdan ybarat toparyň arasynda men hem bardym.

Daş düşelen täze ýol bilen barýan awtobusymyz Aktokaýa tarap ugur aldy. Çepimizde Pyragynyň:

«Eý, söwdügim, Soňudagy,

Dagdanlydyr biliň seniň»

diýip, wasp eden dagy — adamlaryň «hyzmaty» bilen dagdanyndan, görk-görmeginden jyda düşen Soňudagy garalyp durdy.

  Dagyň ilersinde ilki bilen üňsümizi çeken zat jülgelerde, dag eňňitlerinde, düzlüklerde arpadyr bugdaý maýsalarynyň parç bolup oturmagydy. Özümiziň şolar bilen serhetdeş ne gözel ýerlerimiziň gugaryp ýatanynyň şaýady bolansoň, hyrçyňy dişläniňi duýman galýarsyň. Ýogsa-da, düme ak ekin ekilmesinem biz unudaýan-a däldiris-dä hernä?!

Birneme ýörelensoň, pes jülgede bäş-on sany türkmeniň bize tarap ellerini guwançly bulaýandyklaryna gözümiz düşdi. Olar Eýran topragynda gören ilkinji ildeşlerimizdi. Sus oturan zyýaratçylaryň şundan soň gowry/sesi/ artdy. On kilometr çemesi geçilensoň, garşymyzdan çykan motorly ýetginjek ok_kessirme geçýän ýaly, awtobusymyzyň daşyndan bir sapar aýlandy-da, gelen ýoly bilen yzyna tarap zymdyrylaýdy. Onuň obadaşlaryna söýün- jelemek üçin gyp basandygy bellidi.

Eýranyň Küren obasynyň uzakdan görnüp ugranam şoldy welin, ol ýerden bize tarap eňen sansyz-sajaksyz motorly peýda boldy. Hä diýmänem iki tarapymyz hormatly ugradyjylardan doldy. Ýaponiýanyň önümi bolan «Ýamaha» kysymly ýalaňtar motorlara ikiden-üçden atlanan ýetginjekleriň ulaglaryna erk edişleri, çakgan hereketleri sirk darbazlaryny ýada salýardy. Awtobusyň bir eýlesine, bir beýlesine çalasynlyk bilen geçýän sürüjiler, göwnüňe bolmasa, münüp barýan ulaglaryny maşynymyzyň aşagyndan geçiräýdimikä diýen duýgyny döredýär. Ugradyjylaryň begenjini, şatlygyny ýüzlerinden okap oturmalydy.

Oba ýetenimizde agyr märeke ýoly baglady duruberdi. Awtobus bialaç saklandy Sürüjiniň ýanynda oturan ažanyň (organ işgäriniň) ýüzi-gözi üýtgedi. Resmi baglaşylan ylalaşyk boýunça ýolda saklanmak bolmaýardy. Awtobusyň gapdal aýna- laryndan görkezilýän suratlar, adresler üýşen mähelläniň ýürek yzasyndan habar berýärdi. Olar bizin ilimizdäki dogan- garyndaşlaryny soraglaýardylar.

Ýol aýrytlaryna toplanan millet, «Toýota» maşynlarynyň üstündäki köp sanly jemende, öňden dilleşen ýaly, el çarpyşyp başladylar. Ýaş-ýeleňler bolsa tans edişip, şatlygyny daşa çykarýardylar, käbirleri bizi surata düşürýärdi.

  Gurban M. Orazow äýnegini aldy-da, ony sürüjiniň gapdalyndaky ýeke-täk penjireden eýranly gardaşlara uzatdy. Şundan son beýleki zyýaratçylar hem alyp barýan sowgatlaryny üýşüp duran jemagata gowşurmagyň aladasynda boldy. Sowgatlary alanlaryň barysy eline düşen peşgeşi birnäçe ýola edep bilen maňlaýyna degrip aýyrýardy. Biz ene topraga, ata Watana dahylly her bir zadyň saýry/ýat ýurtda mukaddesllige öwrülişiniň gözli şaýady bolduk.

Bu görnüş Eýranyň Şarlawuk obasynda hem (atdaş oba serhetden bärde-de bar) gaýtalandy. Iki obanyň motorly, maşynly adamlarynyň bary diýen ýaly biziň yzymyza düşdi. Muny synlap barýan şahyr gelin Gözel Şagulyýewa: «Ildeşlerimiz häzir biziň däl-de, Watanyň yzyna düşüp barýarlar» diýip, bu görnüşi obrazly beýan etdi. Jaýdar aýdylan söz, dogrudan-da, biziň münüp barýan awtobusymyz güneşli Türkmenistanyň bir ülşi/nusgasy bolup, Aktokaýa süýşüp barýardy.

Eýranly ildeşlerimiz awtobusymyza şeýle bir golaý gelýärdiler weli, biz «Ýaramaz hadysa bolmasa ýagşydyr» diýip ätiýaç edýärdik.

  Aktokaýy alkymlap oturan Etrek derýasyna heniz köpri gurulman eken. Ulagy suwuň pes ýerini çaklap sürmelidi. Şobada ýerli türkmen ýigitleri egin-eşikleri bilen suwa girip, sürüjä ýol görkezip başladylar. Olar yza tesip baryşlaryna, elleri bilen «geliber-geliber» diýen yşaraty edip, beýleki kenara sag-aman alyp çykdylar.

Maşynyň kenara çykanam şoldy welin, murty taban bir ýetginjek: «Atabaý, Atabaý» diýip, gapdalymdaky aýnany urup başlady. Ýanymda oturan TSSR Ýazyjylar soýuzynyň prawleniýesinin birinji sekretary Atamyrat Atabaýew özüni tanandyklaryny bada-bat duýdy. Atamyradyň ýaňagyndan begenç gözýaşy togalandy. Ol goşhaltasyndan täze kitaplaryň birini çykardy-da, şol ýetginjege gowşurmak üçin öňdäki açyk penjirä ýetmäge gyssandy.

  Magtymgulynyň guburyna geçen ýylky gelişlikden ildeşlerimiziň köpüsi bihabar galypdyr. Bu gezek weli, Aktokaý armanda galan adamlardan ýana hyň berýärdi. Zyýaratçylaryň geljegini Türkmen radiosyndan eşiden eýranly gardaşlarymyz bir hepdeden bäri bu ýere toplanyp, garaşyp ýören bolsalar nätjek!

Adamlar çytr-çytyr bolup, bizdäki dogan-garyndaşlarynyň suratydyr adresini görkezmäge çalyşýardylar. «Hoş gelipsiniz!», «Bulardan tanaýanyňyz barmy?», Gyzyletrekden kim bzr? Nebitdagly-ha dälsiň?», «Şarlawukdan kim geldi?» «Araňyzda hojadan barmy?» ýaly sowallar her ädimde eşidilýärdi. Aşgabatlyny soraglaýanlar köpdi. Seýregrägem bolsa Maryda, Tagtabazarda, Daşhowuzda ýaşaýaw ildeşlerini idegleýänler hem duşýardy.

  Orta ýaşan berdaşly pyýada boýnuma towusdy-da, mäkäm gujaklap, siltenip-siltenip esli salym sessiz aglady. Onýança ýanyma gelen iki sany oral aýalyň birisi çignime ýapyşyp özelendi: «Jan ballym, bäriňe-de nazar aýlasana, didaryňdan bir doýaly-la, geple, guzym, sesiň gulagymyzda galsyn-da».

 Aktokaýda başga-da bir täsirli duşuşyk boldy. Agajet, uzynak pyýada ýanyma gelip, iki eli bilen mäkäm görüşdi: «Hoş gelipsiňiz, sapa gelipsiňiz! Men Hajymämmet Gyzyl — Döwletmämmet Balgyzylyň agtygy. Zähmet görmän, aşgabatly alym Allaberdi Oraztagana salamymy ýetireweriň» diýdi.

Magtymguly bilen Döwletmämmet Azadynyň guburlaryna tagzym edip, aýat — töwir okadylandan soň, bizi sekiniň üstünde gurlan teläre tagam datmak üçin çagyrdylar. Şol wagt sazlaşykly çykýan el çarpyşmasy eşidilip başlandy. El çarpyşmasynyň şowhuny al-asmana galdy. Görsem, daşhowuzly şahyr Kakabaý Ylýas teläre tarap barýar. Iki tarapa serpilip, ona geçmäge ýol açan agyr märeke bolsa hyjuw bilen el çarpyp, şahyry mübärekleýär.

Düşege geçenimize mähetdel saçagyň üstüne çenli adamdan doldy. Çuw-ak sakgally goja biziň geňirgenişýändigimizi aňdymy, nätdimi, garaz, saçaga münenleriň adyndan ötünç sorady. Olaryň ýagdaýyna düşünmezlik mümkin däldi. Saçakdan özge ýeriň mähellesi güw berýärdi.

Meniň ýanyma 35—40 ýaş çemesinde bolan eýranly iki türkmen gelip oturdy. Tanyşdyk. Olaryň biri Gürgen uniwereitetiniň pars edebiýaty mugallymy Şagazy, beýlekisi bolsa eýran parlamentinde türkmenlere wekilçilik edýän iki deputatyň biri Ýusup (Besenjide) eken.

  Aşgabatda geçirilmeli Bütindünýä Türkmenleriniň Kongresine Eýran tarapyndan gatnaşmaly ýedi adamyn biri edilip, Şagazy bellenipdir, ýöne bärden baran çakylyk Eýranyň üç wekiliniň Kongrese gatnaşmalydygyny mälim edipdir. Ykbal bu sapar oňa gülüp bakmandyr, emma ol göwniçökgünleriň hilinden däl. Şagazy bu gün bolmasa, ertir ata Watany görjegine halys ýürekden ynanýar.

 Şagazy meniň edebiýat mugallymydngymy eşidende, çaga ýaly begenip, ýanyna gelenleriň baryna diýen ýaly: «Ata-da edebiýat eken» diýip buşlaýardy.

Zyýaratda belli türkmen satirigi Pyhy Taganyňky goşa getirdi. Ol 1933-nji ýyldan bäri görmän ýören naçar dogany Näzbibi bilen duşuşdy. Goja şahyryň gürrüňine görä, tä 1933-nji ýyla çenli serhet açyk eken. Onuň ýapylmagyna Ýežowyň alyp baran syýasaty sebäp bolupdyr. «Meniň saçagym» kitabyny Myratdurdy Kazy tarapyndan Eýranda çap edilendigini eşiden-de bolsa, Pyhy aga şatlygyndan uçarly göründi.

Zyýaratçylaryň birnäçesinden özlerin- de galan täsirler barada gürrüň bermeklerini haýyş etdim, Kakabaý YLÝAS, şahyr:  

— Gören-eşidenlerimiz barada häzir kesgin bir zat aýtmak aňsat däl, Eger telewideniýä surata düşüren ýoldaşlar, şu günki ahwalaty tomaşaçylara dolulygyna ýetirmeseler, olardan gaty dilgir bolaryn. Iki dünýä bar diýýärler welin, ol türkmenler üçünji dünýäni — bizi küýseýärler. Olaryň Watançylygy çeniň-çakyň däl. Tebigatlary ýaly päkize. Men ol ýerde özümiziň ýitiren zatlarymyzy gördüm. Birek-birege hormatyň nusgasyny gördüm, Eger Prezidentimiz Saparmyrat Ataýewiç Nyýazow goltgy bermedik bolsa, bu zatlary görüp bilmezdik. Bular onuň türkmen edebiýatyna, sazyna, medeniýetine çuňňur sarpa goýýanlygyndan nyşan. Beýle diýsem, meni ýaranjaňlykda aýyplajaklar hem tapylar. Emma dogra — dogry diýmeli ahyry. Nowruzy bellemeklige, Magtymguly günlerini geçirmeklige ejaza berenem prezidentimiz.

Begjan Nyýazow, Prezidentiň ýanyndaky hukuk organlarynyň işini utgaşdyrýan sowetiň başlygy:

— Birek-birekden aýra düşen garyndaşlaryň ahy-zarynyn şaýady boldum, Eýranyň hem biziň serhetimiz bilen bagly meseläniň döwletli çözgüdini tapmak üçin her birimiziň öz ýerinde ýardam etmegimiz zerur. Özüm barada aýtsam, bu ugurda tagallamy gaýgyrmaryn..

Çary KULYÝEW, alym! .

— Dogan-garyndaşlarny soraglap gelen eýranly ildeşlerimiziň juda köp bolanlygy zerarly, Magtymguly bilen Azadynyň guburlaryna degişli derejede sežde etmäge mümkinçilik bolmady. Guburlaryň ýanyna golaýlaşmak hem köpimize ýeňil düşmedi. Şonuň üçin geljekde zyýarata barýanlar bilen görme-görşe gelýänleriň günleriniň biri-birine gabat gelmezligini gazanmaly. Türkmenistanda, Eýranda türkmenleriň medeniýet günlerini geçirmegi ýola goýmaly.

Magtymgulynyň guburyny abadanlaşdyrmak üçin olaryň welaýaty serişde goý- beripdir. Bu maksat bilen bizde hem birneçe işleri durmuşa geçirmek göz öňünde tutulýar. Meniň pikirimçe, bu meselede iki tarapyň tagallasyny birikdirmegi zerur.

Myrat ANNANEPESOW, taryh ylymlarynyň doktory:

— Şu gün şaýady bolan wakamyz Türkmenistanyň uzak taryhynda aýratyn möhüm bir zat boldy. Aktokaýa külli türkmen üýşdi. Ol gardaşlarymyz ýer-ýurt atlaryny tutubam ideşýärler welin, esasan, tekeden, sarykdan, salyrdan, ýomutdan, gerkezden... kim bar diýip ýüzlenýärler. Bu gün Magtymgulynyň guburynyň başynda külli türkmen soraşyp, ideşip biri-birini tapdy. Bu gün türkmenleriň jebisleşen güni boldy. Magtymgulynyň tirsegine galanyna şek ýok.

Berdi MOLLAÝEW, TSSR-iň at gazanan artisti:

— Türkmen teatrynda Magtymgulynyň obrazyny ilkinji bolup döretmek bagty meniň paýyma düşdi. Şahyryň guburyna zyýarat etmek ýaşlygymdan arzuwymdy. Şol arzuwym şu gün hasyl boldy. Özüm-ä muny Mekgä haja gidenden zyýat bolmasa, kem göremok. Ykbaldan ýüze-müň razy.

Öwezmuhammet MÄMMETNUROW, Türkmenistanyň Dizaýnerler soýuzynyň başlygy:

— Uzak Ýaponiýa saparym hem şunuň ýaly täsir etmändi. Şeýle garşylanma düýşume-de girjek zat däl. Ilerki türkmenler ata Watana şeýle bir teşne bolupdyrlar.

Kaka etrapynda Hojagala, Mirgala atly obalar bar. Eýranda ýerleşýän Mirgala obasynda ýaşaýan biziň ýakyn garyndaşlarymyzy soň Bujnurda göçürýärler. Ine, täleý bu gün bizi birek-birege duşurdy. Dogan_oglanym bilen gujaklaşyp damagymyz dolup, on minut çemesi sözleşibilmän dursak nätjek. Aýrylyşan mahalymyz ýadygärlik üçin sagadymyzy çalyşdyk.

Ýene bir ýatda galan pursaty aýdaýyn. Ýanyma Bender türkmenli ýaş ýazyjy Hajy Durdy Köse geldi. Ol bir hekaýasyny elime tutdurdy. Bu hekaýany «Meniň Watanymda» eşitdirmäge ýardam etmegimi haýyş etdi.

Şyhdurdy ORADOW, hudožnik:

— Olar «Meniň Watanym» radiostansiýasynyň, Türkmen telewideniýesinis işinden gaty bir razy däl ekenler, «Boş gürrüňe kän orun berilýär, aýdym-sazy az goýberýärsiňiz, telewideniýäňiziň bernamasynda ýuwan gepleşikler köp, görkezilýän kinolaryň agramy ors dilinde, bagşylaryňyz dik durup aýdym aýdýar» diýip, kanuny nägilelik bildirýärler.

Atamyrat ATABAÝEW, şahyr, Türkmenistanyň Lenin komsomoly baýragynyň laureaty:

— Men bu ýerde şahyra aýratyn sarpa goýulýandygyna göz ýetirdim. Biziň tele- wizýonymyza tomaşa edýändikleri üçin, olaryň bärden baranlardan tanaýanlary bar eken. Meniň bilen söhbetdeş bolan bir ýigit Yrak-Eýran söweşine gatnaşyp ýören mahaly Türkiýe arkaly özüne «Gumsagat» kitabymyň gowşandygyny, «Dowamat-dowamy» köp okaýandygyny aýtdy.

   Türkmen telewideniýesi üçin şol ýerde beren sowal-jogabynda men şahyrlaryň il-güni birleşdirmekde, agzybirlige çagyrmakda hemişe uly hyzmatlarynyň bolandygyny, muny Magtymguly bilen Azadynyň döredijiliginiň hem tassyklaýandygyny aýtdym. «Abyrsyz wagt geçenligine garamazdan, bu gerçekleriň guburlary-da ilerki we gaýraky türkmenleri birleşdirip duran köpri bolup hyzmat edýär» diýdim.

Meniň goşgularymyň birinde şeyle setirler bar:

Aýdym erkin bolmaly,

Adam erkin bolmaly,

Ýöne erkin bolmak üçin

Watan diýip örküň bolmaly.

Ol ýerde ýaşaýan türkmenlere Watan diýilýän mukaddeslik ýetenok.

Sapar wagty Aýdy (Ownuk) atly täsin türkmen şahyry bilen tanyşdym. Aýdy arap elip- biýiniň esasynda türkmen elipbiýini döredipdir. Şol elipbiý boýunça çap edilen bir kitapçasyny ýadygärlik üçin berdi. Nazar Gullaýew ýaly atly alymlaryň bu elipbiýe degişli baha, kämilleşdirmek üçin maslahat bermeklerini haýyş etdi. Hoşlaşmazymyzň öňüsyrasy bolsa Pyragynyň «Buluda gardy meni» şygryny ýatdan okap berdi.

  Eýranly türkmenler bilen surata düşdüm. Ýadygärlik ýazgylaryny ýazyp, kitaplarymy sowgat berdim. Iş ýerimiň adresini soranlara bolsa: «Garry mollanyň adyny ýatlaň. «Azady köçesi, şahyr Atabaýewe» diýseňiz, hatyňyz gowşar» diýdim.

  Aktokaý adamdan ýaňa hyň berýär. Bir gapdalda türkmeniň meşhur zenanlary: Maýagözel Aýmedowanyň, Maral Amanowanyň daşyna egrilen gelin-gyzlaryň sany-sajagy ýok. Başga bir ýanda ýazyjy-şahyrlarymyzyň: Akjemal Omarowadyr Atamyrat Atabaýewiň, Kakabaý Ylýasowyň töwereginiň mähellesi egsiler ýaly däl.

  Zyýarat tamam boldy. Eýranly ildeşlerimiz bilen hoşlaşdyk. Saparymyzy guramaga hemaýat beren adamlara ýüz-müň alkyş aýdyp, yza dolandyk. Serhet ýakasynda seleňläp oturan Soňudagy dumanlap görünýär. Ondan aňyrda eziz Watanymyz güneşli Türkmenistanyň giň sähralary ýaýylyp ýatyr.

Ata AKBÄBÄÝEW

SOWET EDEBIÝATY ŽURNALY   5/1991

Rus/kril hatyndan Latynça geçirip hödürlän:

ARNE GOLI.

26.04.2015