Monday, October 22, 2012

تورکمنیستان جمهوریتی نینگ گونی غوتلئ بولسون



نـدیربای آیتاکـوُف
 
 

دوُغلانئ ۱۸۹۴ / اؤلـۆمی ۲۸ اوُکتبر۱۹۳۸

   استالینچیلیک تِرروُرئنا غوربان گیدِنلِرینگ بیرسی-ده قانون بوُیونچا تـۆرکمِنیستانئنگ ایلکینجی پرِزیدِنتی ندیربای آیتاکوُفدئر. ایل آراسئندا گینگ یایران ندیربای آیتاکوُفئنگ آدئ، غایغئسئز آتابایِف بیلِن بیلِلیکده تـۆرکمِنیستان رِسپولیکاسئ نئنگ دؤرِدیلمِگی و ایلکینجی ۱۲-۱۳ یئللئق آغئر تاریخی بیلِن بِرک باغلانشئقدا و حاتتا اوُنونگ بیتِوی بیر بؤلِگی بوُلوپ دوریار.
   تـۆرکمِن سوُوِت انسیکلوُپِدییاسئندا ندیربای آیتاکوُف بارادا شـِیله ماغلومات بِریلیپدیر:
"ن.آیتاکوُف (۱۹۳۸-۱۸۹۴)، سوُوِت دؤولِت ایشگأری، تـۆرکمِنیستانئنگ مِرکِزی اجرائیه کوُمیتِتی نینگ ایلکینجی باشلئغئ، ۱۹۲۲- نجی یئلدان شوروی نینگ کوُمونیستیک پارتئیاسئ نئنگ آغضاسئ. اوُل حازار یاقاسئنداقئ مانگغئشلاقدا بالئقچئ ماشغالاسئندا دوُغولیار. ۱۹۰۵-نجی یئلدا "فوُرت آلکساندروُفسکی" دأکی روس یِرلی مِکدِبینهِ گیریأر، ۴ یئلا غوُلای اوُقاندان سوُنگ، گۆذِرانلارئ نئنگ آغئرلئغئ ضِرارلئ مِکدِبی تاشلامالئ بوُلیار و بالئقچئلئق اداراسئندا ۵ یئللاپ ایشچی (آراباکِش، آشپِز و ش م) بوُلوپ یشلِیأر.
   ن.آیتاکوُف ۱۹۱۹-نجی یئلئنگ اوُرتالارئندا شاغادامئنگ جِبِل اوُباسئنا گؤچۆپ گلیأر. ۱۹۲۰-نجی یئلئنگ باشئندان سوُوِت/شورا ایشلِرینِه ایشنگنگیر غاتناشیار؛ جِبِل اوُبا شوراسئ نئنگ باشلئغئ، جِبِل انقلابئ کوُمیتِـتینگ آغضاسئ بوُلیار. ۱۹۲۱-نجی یئلدا کراسنوُودوُسکی نگ/شاغادامئنگ انقلابئ شوراسئنا سایلانیار. اوُبا-شأهِر سوُسیال اۆپجۆنچیلیک بؤلۆمی نینگ مۆدۆری، اجرائیه کوُمیتِتی نینگ باشلئغئ بوُلیار. ۱۹۲۲- نجی یئلدا شوروی نئنگ بـۆتین جمهوریلر غورولتایئنا، تـۆرکمِنیستاندان وکیل بوُلوپ غاتناشیار و شوروی نینگ مِرکِزی اجرائیه کوُمیتِتی نینگ آغضالئغئنا سایلانیار. ۱۹۲۳- نجی یئلدا تـۆرکـۆستان آوتوُنوُم/خودمختار جمهوریسئ نئنگ مِرکِزی اجرائیه کوُمیتِتی نینگ باشلئغئ نئنگ اوُرونباسارلئغئنا، ۱۹۲۴-نجی یئلئنگ یانوار/ژانویه آیئندا مِرکِزی اجرائیه کوُمیتِتی نینگ باشلئغئنا گچیأر، شوُل یئلئنگ  نوُیابرئندا/نوامبرینده تـۆرکمِنیستانئنگ انقلابئ کوُمیتِتی نینگ باشلئغئ وظیـپِسینه بِللِنیأر. ۱۹۲۵-نجی یئلئنگ فِورالئندا تـۆرکمِنیستانئنگ مرکزی اجرائیه کمیتتی نینگ باشلئغئ و شوروی نینگ مرکزی اجرائیه کمیتتی نینگ اوُرونباسارئ وظیپِسینِه سایلانیار و عؤمرۆنینگ آحئرئنا چِنلی بو وظیـپِده ایشلِیأر. آیتاکوُف تـۆرکمِنیستاندا سوُسیالیزمی غورماقدا، تـۆرکمِن حالقئ نئنگ ائقدئصادئ-مِدِنی
اؤسۆشینِه اولئ غوُشانات غوُشدئ. انچِمِه گزِک پارتئیانئنگ غورولتایلارئنا وکیل بوُلوپ سایلاندئ. ۱۹۳۷- ۱۹۲۵-نجی یئللاردا تـۆرکمِنیستان کوُم پارتییاسئ نئنگ مِرکِزی کوُمیتِتی نینگ بیروُ آغضاسئ بوُلدئ."[1]

   ن.آیتاکوُف نأحاق توتولئپ یوُق ادیلِنده بارئ-یوُغئ ۴۲ یاشئندادئ. اوُنگا "ژاپن ینگ ایچالئسئ" دییِن عایپلاما بیلدیریلیپ ۱۹۳۸-نجی یئلدا آتئلیار. سوُوِت حؤکۆمِتی بو جزانئنگ بی قانوندیغینی بوُیون آلئپ ۱۹۵۶-نجی یئلدا آیتاکوُفئ آقلایار!

نِدیربایِف ینگ آتـئلئشئ
  "ن.آیتاکوُف داشکِنتده ایشلأپ یؤرِن دؤورۆنده عادالات مینیستِرلیگینده ایشلأپ یؤرِن ایبراهیم نورایِف دییِن بیرسی (تاتار بولمالئ. آ.گ) بیلِن تانشئپ سوُنگرا اوُنئ اؤزی بیلِن تـۆرکمِنیستانا آلئپ غایدیار. اوُل آشغاباتدا (NKVD- ده/ شهربانی) ایشلِیأر سوُنگرا ۱۹۳۲-نجی یئلدا کراسنوُودسکا وِ جِبِل-ده "باسماچئلئق" غوُزغالانگئ دؤرأنده، ایبراهیموُف اوُنگا غارشئ اوُپِراتسییا یوُلباشچئلئق ادیأر. اوُل ن.آیتاکوُفئنگ اؤیلِرینده یاشاپدئر، آیتاکوُفئنگ اجِسی اوُنونگ ناهارئنا حاتتا اگین-اشیگینِه سِر ادیپدیر. نورایِف سوُنگرا سوُوِت سایوزئ نئنگ تـۆرکمِنیستان NKVD- سی نینگ وکیلی حؤکمۆندِ بِللِنیأر. بو وظیپأ بِللِنِن آدام نه یِرلی یوُلباشچئلارا نه-ده یِـرلی NKVD-أ جوُغاپ بِریپدیر. اوُل جِبِل طاراپئندا ایشنی دوُوام اتدیریأر و بیرگیدِن بی گۆنأ آدامئنئ توسساغ ادیأر. بیر گرک ن.آیتاکوُف جِبِلِه باراندا آداملار نورایفـدِن شکایت ادیپ، اوُندان نأگیلِه دیکلِری حاقئندا آیتاکوُفا عارض ادیأرلِر. اوُلام آداملار بیلِن ائسناشئقلئ بوُلماغئنئ تابشئریار. اما نورایِف ایچینده کینه ساقلایار. ۱۹۳۸-نجی یئلدا آیتاکوُف "حالق دوشمانئ" دیییپ توسساغ ادیلِنده نورایِف مونگا غاتئ بِگنیأر. یؤریتِه اؤزی گیدیپ، آیتاکوُفئ توسساغ ادیأر وِ سوُراغ اتمِک مسئله سینی اؤزی آلئپ باریار. سوُنگرا اوُل آیتاکوُفئ آتئپ اؤلدۆرمأگه اؤزۆنه روغصات بِریلمِگینی سوُرایار. مونگا-دا روغصات بِریلیأر. نورایِف اؤلۆمه حؤکۆم ادیلِنلِری سۆری مانگلایلایئندان آتئپ اؤلدۆرِر اکِن، یؤنه آیتاکوُفئنگ غاضاپدان دوُلئ ناظارئنا تاپ گتیرمأن، اوُنئ یِنگسِسیندِن آتئپدئر."[2]

  نورایِف-ده استالینچیلیغینگ غانلئ رِپرِسسییاسئندان سئپئپ بیلمأن، موزدئنئ آلیار و آتئلئپ، یوُق ادیلیأر.

  ن.آیتاکوُف آتئلئپ اؤلدۆرلِندِن سوُنگرا تـۆرکمِنیستان کوُمونیستیک پارتئیاسئنا باشلئق ادیلیپ ایبِریلِن چوبین دیین بیر جهویت، ادن چئقئشئندا آیتاکوُفئ تـۆرکمِنیستاندا تـۆرکمِنلِرینگ یِرینِه روسلارئ گتیریپ ایه ِلِشدیرمِکچی بوُلدئ دیییپ، اوُنگا تؤحمِت آتیار، اما بو تِرسینه ِدی. چوبین ینگ بو نأحاق سؤزلِری، حالقئ اؤز سؤوِر اوُغلوندان سوُواتمادئ. آیتاکوُف باشاردئقچا دؤولِت آداملارئنئ یِرلی حالقلاردان-تـۆرکمِنلِردِن دۆزمِک اوغروندا جان آیامادئ. بو بارادا اوُنونگ دؤورۆنده تـۆرکمِنیستان حؤکۆمِتی نینگ حاتارئنا گیرِن آنناقـلئ آرتئق اوُف ئنگ "رسپوبلیکانئنگ ایلکینجی پرِزیدِنتی" سؤزباشئ بیلِن "سوُوِت ادِبییاتئ" ژورنالئ نئنگ ۱۹۶۶-نجی یئلئنگ ۶-نجی نوُیابر سانئندا چئقان یاتلاماسئ هم شایاتلئق ادیأر. یازئجئ رِسپوبلیکانئنگ ایلکینجی یئللارئندا دووش گلِن قئن مسِئله لری شوُ ساندا کمتِرلیک ادن کادرلار مسئله سینی چؤزمِکده آیتاکوُفئنگ اولئ حئزماتئنئ یاتلاپ، شـِیله یازئپدئر:
"بو ایشلِرینگ عامالا آشئرئلماغئ اۆچین تـۆرکمِنیستانئنگ مرکزی اجرائیه کمیته تیینینگ باشلئغئ آیتاکوُف بی چاق کؤپ ایشلِر بیتیردی. اوُل ملی کادرلارئ تِربیه لأپ یِتیشدیرمِک، تـۆرکمِن عایاللارئنئ عئلئما-بیلیمه، جمعییِتچیلیک ایشلِرینه چِکمِک بارادا یاداوسئز آلادا اتدی."

   آنناقـلئ آغانئنگ دینگه شو سطرلری نینگ اؤزی شوُل غاباحاتچئلئقلئ یئللاردا آیتاکوُف و بِیلِکی تـۆرکمِن یوُلباشچئ کادرلارئ باراسئندا تؤحمِتچیلیکلی یانامالارئنگ نأحیلی بوُلاندئغئنا گؤز یِتیرمِک اۆچین یِتِرلیکلیدیر.
   شـِیله حِم بوُلسا تـۆرکمِن حالقئ نئنگ اوُل گؤرنۆکلی اوُغوللارئ نئنگ گچِن دورموش یوُلونئ، اؤز حالقئ نئنگ بأحبیدینی، گلجِگی اوغروندا گؤرِشینی دوُلئ گؤرکِزیأن تاریخی-بیوُگرافیک چِـپِر اثرلرینگ دؤرِدیلمِگی گرک. بو تایدان انتِک تـۆرکمِنیستانئنگ ایلکینجی پرِزیدِنتی آیتاکوُف حاقئندا یِک-تـۆک ماقالا بوُلایماسا، بِللی-باشلئ ایش یازئلمادئ.

  یازئجئ یئلغای دوردئیِف ینگ "حازار توُلقونلارئ" سؤزباشئ بیلِن سوُوِت ادِبییاتئ ژورنالئ نئنگ ۱۹۷۲-نجی یئلئنگ ۱۲-نجی سانئندا چئقان "نِدیربای آیتاکوُف" روُمانئندان، نِدیربایئنگ مانگغئشلاق تـۆرکمِنلِری نینگ آراسئندا بالئقچئ ماشغالاسئندا اؤنۆپ-اؤسِن، شوُل یِرلی مِکدِپده اوُقایشئ، بالئقچئلئق ادیشی و عمومان تـۆرکمِنلِرینگ دورموشلارئ باراسئندا ماغلومات آلسا بوُلیار. ایِنه شوُل روُماندا ماشرئق آغانئنگ نِـدیربایا یۆزلِنیپ آیدان شو دانا سؤزلِر یاتدا غالیار:

"سن عاقئللئ، ساووق غانلئ. سن اوزاغا گیدِرسینگ اوُغلوم! یؤنه بیر زادئ اونوتما، اؤلمأنکأم آیدایئن، آحمئرلئ بوُمایئن. پِلـِک دییِن زادئنگ یِکِجه گؤزی باردئر، اوُلام سۆیـر دپه سینده بوُلار. اوُل بِنده سینی یوُقارئ گؤتـِرِر، شوُندا بِنده سی آیاغئ نئنگ آستئنا سر ادمأن، پـلِگ-ینگ شوُل یِکه گؤزۆنه باقایسا باغتئ نئنگ یاتدئغئدئر. پِـلِک اوُنئ یِـره چالار، غاررئ آتانگ سوُنگقئ وِصیِتینی اونوتما اوُغلوم! اوُنسوُنگ مِن ایندی غاررادئم، سن یاش اوُغلوم! حالقئنگ ائقبالئنئ سانگا تابشئرارلار، اؤز حالقئنگ ائقبالئ حاقئندا اوُیلان دیییپ، غوُجا چئرپئنئپ یاتان دنگیزه سر اتدی..."

  تـۆرکمِنیستانئنگ ایلکینجی پرِزیدِنتی نینگ آدئ پایتاغت آشغابادئنگ اولئ کؤچه لری نینگ بیرینه داقئلئپ اوُنونگ آدئ ابدیشدیریلدی. یؤنه آیتاکوُف هم ادیل اگیندِشی آتابایِف یالئ ایکینجی رِپرِسسییا دوچار بوُلوپ، آدئ نئنگ حأضیرکی تـۆرکمِنیستاندا حأضیرلیکچه توتولماغئنا آت-آبرایئ نئنگ مرتبه سی نینگ بلنده گؤتِریلمِگی نئیازوُف طاراپئندان غاداغانچئلئق گیریزیلدی. مونگا غارامازدان بو اولئ مرتبه لی انسان حالقئمئزئنگ یۆرِگینده ابدی یاشایار و یاشار. آیتاکوُف ئنگ ذلیلی و ادوارد دییـِن اوُغوللارئ موُسکوادا، اوُلار عالئم آداملار بوُلوپ یِتیشدیلِر.
                                                                                                  **********

[1] تـۆرکمن ساویت اینسکلوپدیاسئندا نه آیتاکوف، نه- ده آتابایف ینگ نه- ده بـیله کی تورکمن یولباشچئلارئنگ استالین رژیمی طاراپئندان یوق ادیلیشی بارادا یکجه سؤز هم آغزالمایار. یوغسام بو اینسکلوپدیا ۷۵- نجی یئللاردا یازئلئپ باشلانئپدئ..
[2] یازئجی رحیم اسنوف- ینگ تورکمنستانئنگ "ک گ ب"سیندن تاپان آرخیو ماتریاللارئ.
 



No comments:

Post a Comment