Muhammet Geldiyew
(1889-1931)
Dilçi alymy ýatlap
17.01.2011
XX asyryň birinji ýarymynda türkmen dil biliminiň ylmy taýdan döremeginde
we onuň progressiwleşmeginde uly rol oýnan dilçileriň biri hem Muhammet
Geldiýewdir.
Muhammet Geldiýew 1889-njy ýylda häzirki Balkan welaýatynyň Çeleken şäherinde dogulýar. Maglumatlara görä, ol günbatar ýomutlarynyň körler taýpasyndan bolupdyr. Onuň atasy balykçylyk bilen meşgullanypdyr. Oglunyň sowatly bolmagyny isläp, ol Muhammedi oba mollasyna okuwa beripdir. Zehini öte ýiti bolany üçin Muhammet soňra Buhara medresesine okuwa gidýar. 1909-1910-njy ýyllarda medresäni gutaryp gelensoň, Muhammet obada mollaçylyk etmän, bilimini ýene artyrmak üçin Başgyrdystanyň Ufa şäherindäki “Aliýa” medresesine okuwa gidýär.
Medresäni üstünlikli tamamlansoň, Muhammedi şol ýerde mugallym edip alyp galýarlar. 1921-nji ýyla çenli ol Ufa şäherinde tatar we başgyrt dilleriniň mugallymy bolup işleýär. Türkmenistanda milli kadrlaryň ýetmezçiligi zerarly ony Aşgabada işe çagyrýarlar. Ilki ol mugallymçylyk tehnikumynda mugallym bolup işleýär. Soňra türkmen dili bilen baglanyşykly ähli işlere ýolbaşçylyk edip başlaýar. 1926-1928-nji ýyllarda Muhammet Geldiýew Türkmen bilim sowetiniň, 1928-1930-njy ýyllarda bolsa Türkmen medeniýet institutynyň türkmen dili we edebiýaty boýunça ýolbaşçy ylmy işgäri bolýar.
Muhammet Geldiýew gysga döwrüň içinde uly işler bitirýär. Ol Türkmenistanda taýýarlykly ýeke-täk dilçi bolýar. Şonuň üçin hökümet ýolbaşçylary onuň bilen ýakyn aragatnaşykda bolýarlar.
Dil bilimine goşant goşan
Elipbiý we orfografiýa boýunça geçiren reformalary, türkmen edebi dilini ösdürmekde we normalaşdyrmak boýunça ýerine ýetiren işleri, mekdepler üçin ýazan kitaplary, dil bilimini ösdürmek bilen baglanyşykly durmuşa geçiren çäreleri Muhammet Geldiýewe abraý getirýär. Onuň öňe süren işleri esasynda Türkmen Bilim komissiýasy taryhda ilkinji gezek arap grafikasynda türkmen edebi diliniň orfografiýasyny reforma edýär. Şu reformada öňe sürlen esasy meseleler arap grafikasyndaky elipbiýde, çekimli sesleri görkezmek meselesidir.
Mälim bolşy ýaly, köne türkmen ýazuwynda çekimli sesler hemişe görkezilmeýärdi. Köplenç üstün, astyn we beýleki hereketlere laýyklykda, okyjy degişli çekimlini özüçe goýup okamaly bolýardy. Muhammet Geldiýew tatarlaryň we başgyrlaryň tejribesini alyp, her fonemany degişli harp (belgi) bilen görkezmegi zerur hasap edýär. Ol türkmen dil biliminde her bir fonemany ýazuwda görkezmek ideýasyny öňe sürýär. Muhammet Geldiýew taryhda ilikinji bolup, türkmen dilinde 7 sany çekimliniň bardygyny, olaryň E-den başgasynyň hem inçe, hem ýogyn aýdylýandygyny belleýär.
1920-1930-njy ýyllarda türkmen diliniň özbaşdak ýaşap bilmejekligi, onuň gödekligi we dünýä medeniýetinden daşlaşdyrýanlygy hakyndaky pikirler güýç alyp başlaýar. Şeýle pikirleri orta atýanlaryň käbiri türkmen dilini taşlap, türk (osmanly türkleriň) diline geçmäge çagyrypdyrlar. Muhammet Geldiýew öz çykyşlarynda olara şeýle jogap beripdir: “Biz beýle pikirlere garşy. Aň-bilimi tiz almak üçin öz iliňde, öz araňda ýöräp duran il dilinden geçip, şol iliň aň-bilimi, düşbüligi, güýji bilen hasaplaşman, gury türkçülik sazyn çalyp, il oglunyň garşysyna onuň aňyndan, biliminden, güýjünden daşary ýat bolan bir dil, bir edebiýat bilen dogrudan-dogry aň-bilim berjek bolmak türkçülik ýoly-da däl, medeniýete tiz barmak hem däl, belki ýasama ýol bilen ýer ýüzünde ýaşaýan bütin türklere bir dil döretjek bolmak hassalygydyr diýýäris. Şonuň üçin-de, biz öz iliňiziň aň-bilim ýoluna girmegi, şol aň-bilimini ösdürmegi üçin iň dogry ýol bu günki köpçüligimiz tarapyndan ulanylýan dilimiz bilen şolaryň aňyna, güýjüne, düşbüligine garap, kitaplar ýazmak, şol kitaplarymyzy bu günki Ýewropa medeniýetine dogry alyp barýan bir ýol bilen baryp, ýuwaş-ýuwaşdan il ogullarynyň güýjüne garap ösdürmek diýip bilýäris”.
Muhammet Geldiýew türkmen edebiýatynyň ösmegine hem uly goşant goşan alymdyr. “Türkmen ýazyjylar üýşmegi” (Ýazyjylar birleşigi) döredilende, ol onuň ilkinji başlyklygyna saýlanýar. Muhammet Geldiýew türkmen edebiýatyny ösdürmekde, ony ugrukdyrmakda, ýaş ýazyjylaryň, şahyrlaryň döredijilik işlerine kömek bermekde öz güýjüni gaýgyrmandyr.
Biwagt ölüm
1931-nji ýylyň 3-nji ýanwarynda Muhammet Geldiýew agyr hassalap, aradan çykýar. Ony Aşgabadyň häzirki “Piwo” zawodynyň ýanydaky gonamçylykda jaýlaýarlar. Şol gün alymy jaýlanlarynda, gonamçylykda ýaş ýazyjy, geljekki Türkmen edebiýatynyň kerwenbaşysy Berdi Kerbabaýew şeýle setirleri okaýar:
“Türkmen dilin kada salyp başlan sen,
Dil ugrunda on bäş ýyllap işlän sen,
Dil tamynyň düýbün tutduň, eý ussa.
Şägirtleriň hökman bitir ol tamy.
Dört taýyndan ganatlaýyn galdyrlyp,
Dil düzeler, galmaz onuň bir kemi.
Şuralar ilinde ösdükçe ylym
Ussadyny ýada saljakdyr dilim”.
Eger-de ykbal Muhammet Geldiýewe ýene birnäçe ýyl beren bolsa, onda onuň täleýem öz kärdeşleri, ýoldaşlary Kümüşaly Böriýewiň, Abdylhekim Gulmuhammedowyň, Kakajan Berdiýewiň, Seýitmyrat Öwezbaýewiň keç ykballary ýaly bolardy. Sebäbi milletçilikde aýyplanyp, tussag edilenleriň arasynda döredilen derňew iş materiallarynda Muhammet Geldiýewiňem ady agzalypdyr.
Medresäni üstünlikli tamamlansoň, Muhammedi şol ýerde mugallym edip alyp galýarlar. 1921-nji ýyla çenli ol Ufa şäherinde tatar we başgyrt dilleriniň mugallymy bolup işleýär. Türkmenistanda milli kadrlaryň ýetmezçiligi zerarly ony Aşgabada işe çagyrýarlar. Ilki ol mugallymçylyk tehnikumynda mugallym bolup işleýär. Soňra türkmen dili bilen baglanyşykly ähli işlere ýolbaşçylyk edip başlaýar. 1926-1928-nji ýyllarda Muhammet Geldiýew Türkmen bilim sowetiniň, 1928-1930-njy ýyllarda bolsa Türkmen medeniýet institutynyň türkmen dili we edebiýaty boýunça ýolbaşçy ylmy işgäri bolýar.
Muhammet Geldiýew gysga döwrüň içinde uly işler bitirýär. Ol Türkmenistanda taýýarlykly ýeke-täk dilçi bolýar. Şonuň üçin hökümet ýolbaşçylary onuň bilen ýakyn aragatnaşykda bolýarlar.
Dil bilimine goşant goşan
Elipbiý we orfografiýa boýunça geçiren reformalary, türkmen edebi dilini ösdürmekde we normalaşdyrmak boýunça ýerine ýetiren işleri, mekdepler üçin ýazan kitaplary, dil bilimini ösdürmek bilen baglanyşykly durmuşa geçiren çäreleri Muhammet Geldiýewe abraý getirýär. Onuň öňe süren işleri esasynda Türkmen Bilim komissiýasy taryhda ilkinji gezek arap grafikasynda türkmen edebi diliniň orfografiýasyny reforma edýär. Şu reformada öňe sürlen esasy meseleler arap grafikasyndaky elipbiýde, çekimli sesleri görkezmek meselesidir.
Mälim bolşy ýaly, köne türkmen ýazuwynda çekimli sesler hemişe görkezilmeýärdi. Köplenç üstün, astyn we beýleki hereketlere laýyklykda, okyjy degişli çekimlini özüçe goýup okamaly bolýardy. Muhammet Geldiýew tatarlaryň we başgyrlaryň tejribesini alyp, her fonemany degişli harp (belgi) bilen görkezmegi zerur hasap edýär. Ol türkmen dil biliminde her bir fonemany ýazuwda görkezmek ideýasyny öňe sürýär. Muhammet Geldiýew taryhda ilikinji bolup, türkmen dilinde 7 sany çekimliniň bardygyny, olaryň E-den başgasynyň hem inçe, hem ýogyn aýdylýandygyny belleýär.
1920-1930-njy ýyllarda türkmen diliniň özbaşdak ýaşap bilmejekligi, onuň gödekligi we dünýä medeniýetinden daşlaşdyrýanlygy hakyndaky pikirler güýç alyp başlaýar. Şeýle pikirleri orta atýanlaryň käbiri türkmen dilini taşlap, türk (osmanly türkleriň) diline geçmäge çagyrypdyrlar. Muhammet Geldiýew öz çykyşlarynda olara şeýle jogap beripdir: “Biz beýle pikirlere garşy. Aň-bilimi tiz almak üçin öz iliňde, öz araňda ýöräp duran il dilinden geçip, şol iliň aň-bilimi, düşbüligi, güýji bilen hasaplaşman, gury türkçülik sazyn çalyp, il oglunyň garşysyna onuň aňyndan, biliminden, güýjünden daşary ýat bolan bir dil, bir edebiýat bilen dogrudan-dogry aň-bilim berjek bolmak türkçülik ýoly-da däl, medeniýete tiz barmak hem däl, belki ýasama ýol bilen ýer ýüzünde ýaşaýan bütin türklere bir dil döretjek bolmak hassalygydyr diýýäris. Şonuň üçin-de, biz öz iliňiziň aň-bilim ýoluna girmegi, şol aň-bilimini ösdürmegi üçin iň dogry ýol bu günki köpçüligimiz tarapyndan ulanylýan dilimiz bilen şolaryň aňyna, güýjüne, düşbüligine garap, kitaplar ýazmak, şol kitaplarymyzy bu günki Ýewropa medeniýetine dogry alyp barýan bir ýol bilen baryp, ýuwaş-ýuwaşdan il ogullarynyň güýjüne garap ösdürmek diýip bilýäris”.
Muhammet Geldiýew türkmen edebiýatynyň ösmegine hem uly goşant goşan alymdyr. “Türkmen ýazyjylar üýşmegi” (Ýazyjylar birleşigi) döredilende, ol onuň ilkinji başlyklygyna saýlanýar. Muhammet Geldiýew türkmen edebiýatyny ösdürmekde, ony ugrukdyrmakda, ýaş ýazyjylaryň, şahyrlaryň döredijilik işlerine kömek bermekde öz güýjüni gaýgyrmandyr.
Biwagt ölüm
1931-nji ýylyň 3-nji ýanwarynda Muhammet Geldiýew agyr hassalap, aradan çykýar. Ony Aşgabadyň häzirki “Piwo” zawodynyň ýanydaky gonamçylykda jaýlaýarlar. Şol gün alymy jaýlanlarynda, gonamçylykda ýaş ýazyjy, geljekki Türkmen edebiýatynyň kerwenbaşysy Berdi Kerbabaýew şeýle setirleri okaýar:
“Türkmen dilin kada salyp başlan sen,
Dil ugrunda on bäş ýyllap işlän sen,
Dil tamynyň düýbün tutduň, eý ussa.
Şägirtleriň hökman bitir ol tamy.
Dört taýyndan ganatlaýyn galdyrlyp,
Dil düzeler, galmaz onuň bir kemi.
Şuralar ilinde ösdükçe ylym
Ussadyny ýada saljakdyr dilim”.
Eger-de ykbal Muhammet Geldiýewe ýene birnäçe ýyl beren bolsa, onda onuň täleýem öz kärdeşleri, ýoldaşlary Kümüşaly Böriýewiň, Abdylhekim Gulmuhammedowyň, Kakajan Berdiýewiň, Seýitmyrat Öwezbaýewiň keç ykballary ýaly bolardy. Sebäbi milletçilikde aýyplanyp, tussag edilenleriň arasynda döredilen derňew iş materiallarynda Muhammet Geldiýewiňem ady agzalypdyr.
Bu günki gün, alymyň ýogalanyna 80 ýyl geçensoň, bu gonamçylygyň ýeri seýilgähe öwrüldi. Şu günki ýaşlar ony hatda bilmeýärler. Käte onuň deňinden geçemde, klassyk şahyr Keminäniň ör boýuna duran ýadygärliginiň ýanyna gelip, türkmen iline hyzmat eden läheňleri ýatlaýan, olara aýat-töwir edýän. Töweregimde oturan ýaş oglan-gyzlar bolsa muňa geň-galyjy nazarlary bilen garaýarlar. Bu seýilgähde Muhammet Geldiýewden başga-da, 1924-nji ýylda ýogalan ilkinji türkmen zenan mugallymasy Artykgül Teke gyzy hem ýatyr ahyryn...
Döwlet Hojamedow aşgabatly intelligensiýa wekiliniň edebi lakamy, synçy. Şu blogda öňe sürlen pikirler hem-de garaýyşlar awtoryň özüne degişli.
Döwlet Hojamedow aşgabatly intelligensiýa wekiliniň edebi lakamy, synçy. Şu blogda öňe sürlen pikirler hem-de garaýyşlar awtoryň özüne degişli.
Azatlyk Radiosy
* Dilçi alym Muhammet Geldinin ölüminin şüphelidigi-de aydylyar. A.Gürgenli
Bu barada seredin: Toslanan töhmetlerin pydalaryn. R.Esenow. Aşgabat. 1996
No comments:
Post a Comment