Wednesday, April 6, 2011

ملی دیلیمیزینگ بایلیغی حاقیندا

یئنه- ده دیلیمیزینگ بایلیغی حاقیندا
"دیلیمه قووانیارین، یوق اونونگ چاقی،
یکه- تأک میراثدیر انِمدن باقی،
هیچ حاچان، هیچ زادا چالشیپ بیلمن،
بو منینگ بایلیغیم، یوره گیمدأکی باقی."
دأده بای الله بای اوغلی
  بیزینگ عاصیرلارینگ دوامیندا تآپلانیپ هم بایاپ گلیأن دیلیمیز هم-أ اؤز گؤزباشینی مونگلرچه عاصیرینگ جونبشیندن آلیپ گلیأر هم- م اؤز تاریخیندا بایاماغینگ یانی بیلن دونیأ مؤچبرینده تانالان اثرلری دؤرتمأگه ممکینچیلیک بردی. شولاردان قوتاقوبیلیک، دیوان لغات الترک و یئنه –ده اونلارچا اثری ساناسا بولار.
   بیزینگ توپراغیمیز المیداما باسیبالجیلارینگ آطلاری نینگ تویناغیندا توزاپ گلدی. مغوللارینگ، قیزیلباش صفوی لارینگ، نادرشاه آوشارلارینگ، قیزیلباش شایی قاجارلارینگ و شوونیست پهلوی لرینگ، روس تزارلاری نینگ و بلشویکلرینگ قاندؤکوشیکلی سیاستلاری نتیجه سینده ملی کیملیگیمیزه، ادبیاتیمیزا، دیلیمیزه و بوتین ملی دورقومیزا آنگیرسینا یتیپ بولماجاق ضاربالار اورولدی و بو اورغی حأضیر ایراندا حکم سوریأن اسلام رژیمینده حاصام گویچلنیپ، بیر سؤز بیلن آیدانیمیزدا ملی بارلیغمیزا حاوپ آباندیریپ گلیأر. غینانساغام صأحرامیزده نه گؤزل ییگیتلریمیز، قیزلاریمیز، یاشلاری بیر چنه یتن آقالاریمیز، اویالاریمیز اؤز انه دیللرینده یازماقدان و اوقاماقدان ماحروم بولوپ، ترسینه کِسِکی دیلده یازیپ اوقاماغی حالاپ، اؤز بالالارینا- دا شئیله پیس دأبی اؤندأپ گلیأرلر.
مونینگ سبأبی نأمه، گونأ کیمده؟
  اگر گونأنینگ بیر اووجی حأکمیتلرده بولسا، اول بیر اووجونده بیزینگ اؤزومیز دوریاریس. باشغاچا آیدیلاندا، بیز هر ادیپ، حسیپ ادیپ، اؤز انه دیلیمیزده یازماغا و اوقاماغا قارا باشیمیز و بار گویجومیز بیلن ایخلاص اتملی. حأضیر تورکمنصحرادا اونلارچا یازیجی- شاهیر تورکمن دیلینده اثر دوره دیأر. یاریم- یامالاق- دا بولسا مجله و روزنامه چاپ بولیار، اولاردا تورکمنچه یازیلان ماقالالاری اوقاجاق بولمالی و اوقاما برک یاپیشمالی. تورکمنیستاندا تورکمن دیلینده چاپ بولیان کتاپلاری آلیپ اوقامالی و یئنه یوزلرچه یول بیلن ظالیم رژیملرینگ بیزی یوق اتمک اوغرونداقی سیاساتینا قارشلیغیمیزی گؤرکزملی. یئنه بیر میثال. اگر ایران حکومتی بالالاریمیزا تورکمنچه آت داقماغا روغصات برمه یأن بولسا، آزیندان اؤیده بالامیزا تورکمنچه آت داقیپ، اونونگ بیی نیسینه تورکمنچیلیک آنگینی قویوپ، اونی تورکمن روحی بیلن یتیشدیرملی، حالق ارته کیلریمیزی (بای/افسانه) اوقاپ برملی، شئیله ارتیکیلر کتاب گؤرنوشینده چاپ ادیلیپ ایل آراسیندا یایرادیلیار، اینترنت سایتلاریندا یرلشدیریلیار.
  بیزینگ دیلیمیز قاتی بای هم آوازلی دیللرینگ بیری حاساپلانیار. اول باشغالاردان بای بولسا بایدیر، غریب دألدیر. اونگا بویسانملی. مثال اوچین علیشیرنوایی اؤزنینگ "محاكمه اللغتین" (سؤزلر دنگشدیرمه ­سی)  دیین اثرینده توركی دیلی­نینگ پارس دیلیندن بای هم اۆستونلیگینی، تورك دیلینده بار بولوپ، پارسچادا قارشیلیغی بولمادیق سؤزلر بیلن ثبوت اتدی. حأضیره چنلی پارس دیلچیلر بو كتابدا اؤنگه سورولن پیکره جوغاپ بریپ بیلمأن گلیأر.
  تورك دیلی و ادبیاتی ­نینگ مشهور عالیمی نوایی میلادی حاسابا گؤره ۱۴۴۱- نجی یئلینگ ۹- نجی فورالیندا هـرات شأهرینده دونیأ اینیأر. ۶۲ یاشدان عبارات بولان عمرونی تورك دیل و ادبیاتی اوغروندا صارپ ادیپ، بو میداندا اؤچمـِجك ایز قالدیریار. نوایی ۱۵- نجی عاصیردا پارس دیلیندن تورك دیلی ­نینگ اوستونلیگینی هم بایلیغینی شول ایكی دیلینگ دنگشدیرمگی اساسیندا یازان "محاكمه اللغتین" اثرینده ثبوت اتمأگه سینانشیار. بو یرده شول مشهور اثردن بیر-ایكی مثالی گتیرمگی ماخول گؤردوك:
"... تورك شاهیرلارینگ بیرنأچه ­سی ادیل بیر پارس یالی پارس دیلینده اوادان قوشغولار دوزمگی باشایارلار، اما پارسلاردان هیچ بیریسی توركچه گورلأپ بیلمز، اینگ اونگات گورلأپ بیلیأنلری بولسا توركی سؤزلرینگ مانیسینا دوشونمزلر. یوزده یا- دا مونگده بیری تورکچأنی اؤوره نیپ گورلشمأگه دورسا اونونگ تورك دألدیگی ایلكی سوزوندن بللی بولیار و اؤز لهجه ­سی بیلن اؤزونی گولكونچ یاغدایا سالیار...
   تورکی شاهیرلار "می" یی تاریپلاپ، می ایچمك قاعده- دا "تامیشماق" یاغنی «آنگیرباش لذت تاپا- تاپا، آز ایچمک» سؤزونی اولانیارلار:
"ساقی چو می ایچیپ، مانگا توتار گوش،        تامشی- تامشی اونی قیلغای نوش"
 بو سؤز پارس دیلینده یوقدور. "تامشیماق"، "بوغساماق"، شئیله–ده «اینگراماق»، «سینگراماق»، یاغنی درد بیلن یاشرین، یوواشجا آغلاماق سؤزلرینگ قارشیلیغی- دا پارسلاردا یوقـدور.
  «سیغتاماق»، «اوكورمك» (حایقیرماق- قاتی سس بیلن آغلاماق) سوزلرینگ- ده اولاردا قارشیلیغی یوقدور و پارس شاهیرلاری بولار دك عجپ ماضمونلی سؤزلردن ماحرومدیرلار. یئنه یئغلاماغینگ قارشیسینا، اینچه سس بیلن آغلاماق «حینچغـیرماق»  بار. پارسلار آغلاماق سؤزونی "های-های" دیین تورك سؤزوندن آلیارلار. توركلرده «كمسینمِك» و «قیسغانماق» یالی سؤزلر بار. پارسلار مونداق عجپ ماضمونلی سؤزلردن ماحرومدیرلار. بوینی قیشاردیپ، زارین باقماق سؤزه توركلر «تلمورماق» دییأرلر. (مختومقلی –دا... تلموروپ هریانه باقار. آ.گ) پارسلاردا اونونگ قارشیسی یوقدور.
  توركلر گؤز بیلن قاش ینگ آراسینا «قاباق» دیأرلر، مونگا پارسچا سؤز بولماز. پارس دیلینده «چاقین و ییلدیریمه» (ییلدیریم چاقماق) سؤزلری یوقدور و عاراپ دیلی بیلن "رعد و برق و صاعقه" دییرلر.
یوزدأكی منگ- گه(خال) پارسلاردا سؤز بولماز، عاراپلادان خال دییپ آلیپدیرلار. "میزان الاوزان" آدلی كتابیمدا- دا توركی دیلی­نینگ قادالاری باراسیدا دوروپ گچیپدیم. تجنیسده «تویوق» قاداسی بار، قوشغودا ایكی منگزش سؤزونگ اوللانماغی نینگ اصولی بار، بو دستور پارسلاردا بولماز. (پارسلارینگ الیپ بییسی یوق و عاراپ الیپ بیسینی آلدیلار و اولاردا "اۆ- اؤ"( ü،ö  ) سسلری یوقدور. آ.گ)
  توركلرده «ایگو» (اییمک) و ایچگو (ایچمک) سؤزلری بار. پارسلار ایمگی هم ایچمگی "خوردن" دییأرلر. (خوردن سوزوندن—زمین خوردن- گول خوردن- سرما خوردن، بهم خوردن، واخوردن- باز شدن... آ.گ)
   پارسلار اولی و كیچی قارداشا "برادر" دییأرلر (اولوسینی یا کیچیسینی گؤرکزمک اوچین ایکی سؤزدن پئیدالانیار لار—برادر بزرگ، برادر کوچک). توركلر بیرسؤز بیلن، اولینی «آقا»، كیچینی «اینی» دییأرلر. پارسلار اولی و كیچی قیز دوغانینا خواهر دییارلر. توركلر اولوسینا «اكه­ جی»، كیچی قیز دوغانینا «سینگگیـل» دییأرلر. توركلر آتانینگ آقا یا- دا اینیسینه «آپاغا/آبا»، انأنینگ آقا یا- دا اینیسینه «دایی» دیـیرلر. پارسلار هیچ حایسینی بللی قیلمان، عاراپ دیلی بیلن عمه و خاله دییرلر.
   توركلر "كیـیك"نینگ (آهو) اركه ­گینه "حونا"، اورقاجیسینا "قولچاقچی" دییرلر. "سوغـون"ینگ اركه ­گینه "بوغا"، اورقاچیسینا "مارال" دییرلر. پارسلار اركه ­ك یا- دا اورقاچیسینی بللی ادمأن "آهو و گوزن" دن باشغا زات آیتمازلار.
توركلر دونگنگوزینگ اركه ­گینه "قاپان"، اورقاچیسینا "مـ­كه ­جین" و چاغاسینا "چورپا" دییرلر، پارس همه ­سینی "خوك و گراز" دییرلر.
تورك، اؤردك ینگ اركـه ­گینه "سونا"، اورقاچیسینا "بورچین" دییر، پارس مونگا هم آد قویمان ایكیسینه- ده «مرغابی» [سوو تاویغی] دییر. توركلرده اؤردك ینگ،  چوركه، ایركه سوغدور، آلماباش، چاقیرقانات، دمیرقانات، آلالاتغا، آلاپیكه، باغچال یالی گؤرنیشلرینه آد بار، پارس بارسینی مرغابی دییر. اگر- ده بیری- بیریندین تاپاوتلاندیرجاق بولسالار توركچه سؤز بیلن آیدارلار.
پارسلاردا آتینگ، دویأنینگ، قویونینگ (قویونینگ و دویأنینگ دورلی گورنوشینی ساناجاق بولسانگ گوررونگ اوزاغا چکر- آ.گ) دورلی گورنیشلرینه حتی اورش اسبابینا (حتی حاربی آدالغالارا) یؤریته سؤزلری یوقدور و تورک سؤزونی اولانیارلار...
    هونأرسیز تورك ییگیتلری آنگسادینا باقیپ پارس دیلینده قوشغی آیدارلار. ایكی دیلی اونگاریانلار اؤز دیلینده كؤپرأك، باشغا دیلده آزراق قوشغی آیتسالار، حاص بولماندا ایكی دیلده دنگ آیتسالاردی، بئیله زادا یول برمـ­سه بولاردی. اما كأبیر تورك یازیجیلاری پارس دیلینده قوشغی یازیپ، تورك دیلینده آیتمایارلار. شئیدیپ هم اول طاراپا مئیلله ­نیپ، عادات ادیپ باشلایارلار، عادات ادن قیلیغی هم اؤرکلمك قین بولار... شول سبأپلره گؤره توركی دیلی­نینگ واصپی حاقیندا و توركی و پارسی دیللرینگ دنگشدیرمگی اساسیندا بو كتاپچانی جمع قیلدیم و اونگا «محاكمه الغتین» آد قویدوم تا تورك ایلی، تورك دیلی­نینگ سویجی و بایلیغینا قایتادان ناظار قیلسین لار و اؤز دیلی­نینگ بایلیغینا اینانسین لار و پارسلارینگ اولارا ادیأن توقـونچلاریندان [کمسیتمه لریندن- سرکوفت لریندن] قوتولسینلار..." (نوایی- محاکمه اللغتین)
-------------------
یئنه ده پارسلار "تاوشان" دیین حایوانا "خرگوش" (اشک قولاق) دییأرلر.
"دمیر صاندیغا"، گاو صندوق (سیغیر صاندیق) دییأرلر.
آزال—گاو آهن (دمیر سغیر)، مونگا نأدیپ دوشونجک؟!
لِنگِچه – "خرچنگ" (اشک پنجه) دییأرلر.
کرپی—جوجه تیغی!!! (جویجه بیلن تیغه نأحیلی دوشونجک بولسانگ دوشونای!!)
کؤینک سؤزینی تاپمان "پیر آهن" (قارری دمیر) دییأرلر.
قوشاق—کمربند (بیل باغ!!!)
قارپیز—هندیستاندان گلن بیر ایمیش اویدیپ پارسلار اونگا هند+ وانه دییأرلر.
قاوین-- خر+ بز (اشک- گچی!!!)
عاراپ دیلینده "ک" کیچی لیگینگ (علامت تصغر) بللیگی—عروس- عروسک، مرد- مردک... اما اولار کیچی حایوان بولان سیچانا، موش و اولی راکته بولسا موشک دییأرلر.
پارسلار- ده سان سانامق هم مانیسیز:
یک- دو- سه- چهار- پنج- شش- هفت- هشت- نه- ده
۱۱(یازده- اوقالاندا—یه از ده—یعنی یک از ده-- بولیار ۹۱۲ (دو از ده -- بولیار ۸۱۳ (سیز ده- سه از ده— بولیار ۷۱۴(چهار ده بولیار ۴۰۱۵ (پنج از ده پنجده دییملی اما مانیسیز پانزده بولیار)، ۱۶ (شانزده—شان از ده—بی معنی)، ۱۷ (هفده—بولیار هفت ده—۷۰۱۸ (هیج ده—بولیار ۰۱۹ (نوزده- نو(۹) از ده—بولیار ۱)، بیست (۲۰ بی معنی)، ۲۰۰ (دو بیست—بولیا چهل)، ۳۰۰ (سی صد- بولیا ۳۰۰۰)....
--------------------
شونگا گؤرأ اؤز ملی دیلیمیزینگ بایلیغیمیزا و اونونگ گرامری نینگ برک اساسلاردا دوزویلندیگینه یئنه بیر گزک گؤز یتریأریس و اونگا یئنه بیر گزک قووانیاریس.
دیلیم- دیلیم،
کس قاوینی دیلیم- دیلیم
انه دیلدن دؤنمرین،
دوغراسالار دیلیم- دیلیم
آقمیرات گورگنلی
                  

No comments:

Post a Comment